مداخله‌های روانی در بیماری‌های مزمن جسمانی با تاکید بر آرتریت روماتوئید و درد مزمن

در سال‌های اخیر با پیشرفت علم و تکنولوژی و تغییر در شیوۀ زندگی، سیمای سلامت از نظر علت بیماری و مرگ تغییر کرده است. در این راستا بیماری­های عفونی و واگیردار کنترل شده و بیماری­های مزمن جایگزین آن‌ها شده­اند. همچنین، علی‌رغم افزایش مشکلات مزمن پزشکی، امید به زندگی نیز بیشتر شده است، چراکه مشکلات پزشکی که در گذشته با خطر مرگ قابل‌ملاحظه‌ای همراه بوده‌اند، اکنون به نحو مؤثرتری کنترل می‌شوند. از طرفی، پیشرفت­های پزشکی اخیر، اغلب این توقع را در بیماران و خانواده­های آنان ایجاد می­کند که تمام مشکلات پزشکی قابل‌معالجه هستند. همچنین، دیدگاه زیستی ـ روانی ـ اجتماعی موجب شده است بیماران با تعداد بیشتری از متخصصان حوزۀ سلامت در ارتباط باشند و همین موضوع خود اهمیت پرداختن به بیماری­های مزمن، نحوۀ مقابله و سازگاری با آن‌ها و همچنین، درمان این نوع از بیماری­ها را پررنگ‌تر می­کند. بیماری مزمن بیماری طولانی‌مدتی است که تغییرات جسمانی در بدن ایجاد می‌کند و کارکردهای بیمار را محدود می‌گرداند. این بیماری‌ها معمولاً صعب‌العلاج هستند و دورۀ درمان آن طولانی و مراحل بهبود آن دشوار می‌باشد و در برخی موارد این بیماری‌ها لاعلاج هستند و درمان قطعی و مشخصی برای آن وجود ندارد. بیمار ناچار است برای یک دورۀ طولانی از عمرش و یا تا پایان عمر این بیماری را تحمل کند و با عوارض ناشی از آن کنار بیاید و خود را با شرایط دشوار و ناگوار آن‌ها سازگار کند و بپذیرد که وضعیتش از نظر جسمانی مانند قبل از بیماری نیست؛ بنابراین بیماری­های مزمن، شامل اختلالات مداومی است که با بیماری‌های جسمی یا روانی، محدودیت عملکرد و استفاده از خدمات فراتر از مراقبت‌های معمول همراه است. همچنین، این بیماری‌ها ممکن است رشد و نموّ عادی را مختل کنند و بر توانمندی‌های اجتماعی و عاطفی تأثیر بگذارند. علی‌رغم پیشرفت‌های پزشکی، مطالعات شیوع‌شناسی جوامع مختلف بیانگر افزایش شیوع بیماری‌های مزمن جسمانی است. پیشینۀ مطالعاتی نشان می­دهد که اکثر افراد در ایران حداقل از یک بیماری مزمن رنج می‌برند. یکی از شاخصه‌های اصلی بیماری‌های مزمن، طولانی بودن دورۀ درمان است؛ البته این ویژگی تهدیدی جدی برای ادامۀ حیات فرد مبتلا نیست، بلکه این بیماری‌ها منجر به پیامدهای روانی ـ اجتماعی مختلفی می‌شوند که غالباً این پیامدها نادیده گرفته می‌شود. به عبارتی، هنگامی که بیماران نقصی را در وضعیت سلامت جسمی‌شان تجربه می‌کنند، سازگاری روانی ـ اجتماعی برایشان دشوارتر می‌شود. به‌عبارت‌دیگر، وجود بیماری مزمن و پیامدهای زیستی، روانی و اجتماعی بیماری مزمن باعث می‌شود که کیفیت زندگی و بهزیستی روانی فرد مبتلا پایین بیاید، به‌طوری‌که اگر فرد مبتلا نتواند با انتخاب سبک زندگی مناسب با این بیماری مقابله کند، ممکن است دچار اختلالات روانی، همچون افسردگی و اضطراب شود؛ لذا چگونگی سازگاری با بیماری‌های مزمن جسمانی، یکی از مباحث مهم علوم پزشکی و روان‌شناسی و به‌طور خاص علم روان‌شناسی سلامت است. یکی از بیماری‌های مزمن جسمانی که کیفیت زندگی را تحت تأثیر قرار می‌دهد، بیماری آرتریت روماتوئید است که همچون دیگر بیماری‌های مزمن، پیامدهای روانی ـ اجتماعی آن موجب مشکلات بین فردی زیادی برای افراد مبتلا می‌شود؛ لذا کتاب حاضر تحت عنوان مداخله‌های روانی در بیماری‌های مزمن جسمانی با تأکید بر آرتریت روماتوئد و درد مزمن سعی کرده است با نگاهی جامع مشکلات افراد مبتلا به درد مزمن را مورد بررسی قرار دهد. علاوه بر این، در جهت کاهش مشکلات و ارتقاء کیفیت زندگی بیماران راهکارهای کاربردی ارائه دهد. این کتاب با استفاده از پژوهش‌های خارجی و داخلی تلاش کرده است که این بیماری‌ها را نه‌تنها به طور نظری، بلکه به شکل کاربردی به درمانگران، پژوهشگران و دانشجویان علاقه‌مند به علم روان‌شناسی، بالاخص روان‌شناسی سلامت، معرفی نماید. قابل ذکر است که در راستای کاربردی بودن کتاب، تلاش شده است که جنبه‌های ارزشی، بومی و فرهنگ اسلامی ـ ایرانی مورد توجه قرار گیرد. همچنین، برای اطلاعات ارائه‌شده در این کتاب از جدیدترین پژوهش‌ها و تازه‌ترین کتاب‌ها و منابع استفاده شده است. از طرفی، مهم‌ترین تحولی که تحت تأثیر روان‌شناسی سلامت در دیدگاه‌های پزشکی ایجاد شد، شکل‌گیری مدل زیستی ـ روانی ـ اجتماعی در سبب‌شناسی و درمان بیماری­های جسمانی است که کتاب حاضر نیز منطبق با این رویکرد تألیف شده است؛ بنابراین کتاب حاضر با توجه به هدف‌هایی که دارد، در هفت فصل تنظیم و سعی شده است به بیان ساده، اما کارآمد و مؤثر، بیماری‌های مزمن و به‌طور خاص آرتریت روماتوئید را معرفی و روش‌های درمانی دارویی و روان‌شناختی آن را از نظر بگذراند. فصل اول کتاب، بیماری‌های مزمن را تعریف و برخی از شایع‌ترین بیماری‌های مزمن در ایران و جهان را معرفی می­کند. پس از آن، به‌طوراختصاصی به بیماری آرتریت روماتوئید که یکی از شایع‌ترین بیماری‌های مزمن در ایران است، می‌پردازد تا جوانب مختلف این بیماری شناخته شود. در فصل دوم از یک سو عوامل جسمانی، روانی و اجتماعی که در بروز بیماری‌های مزمن و به‌طور خاص آرتریت روماتوئید نقش دارند و از سوی دیگر تأثیری که این بیماری‌ها بر کارکردهای روان‌شناختی ـ اجتماعی یا به عبارتی، بر کیفیت زندگی بیماران دارد را مطرح می‌کند. به‌طورکلی این فصل به دو دسته عوامل پیشایند و پسایند تقسیم شده است. عوامل پیشایند به عوامل زمینه‌ساز و خطرساز بیماری‌های مزمن و به‌طور خاص آرتریت روماتوئید اشاره دارد و عوامل پسایند به پیامدهای این بیماری توجه می­کند. قابل ذکر است مباحثی که در این فصل درمورد پیشایندها و پیامدهای روانی ـ اجتماعی در بیماری آرتریت روماتوئید گفته شده است، درمورد بسیاری از بیماری‌های مزمن نیز مصداق دارد. در فصل سوم با عنوان «مقابله و سازگاری با بیماری‌های مزمن جسمانی و ارائۀ مدلی جهت سازگاری با آرتریت روماتوئید»، ابتدا سازگاری را تعریف و الگوهای موجود در سازگاری با بیماری‌های مزمن مورد بررسی قرار گرفته است؛ بعد از آن به نظریه‌های روان‌درمانی جهت سازگاری با بیماری‌های مزمن، بالاخص بیماری آرتریت روماتوئید، پرداخته شده است. این نظریه‌ها در جهت سازگاری فردی و خانوادگی با بیماری ارائه شده‌اند و درنهایت، مدلی جهت سازگاری با بیماری آرتریت روماتوئید توسط مؤلفان پیشنهاد شده است. فصل چهارم کتاب حاضر به درمان‌های موجود درخصوص بیماری‌های جسمانی همراه با درد مزمن با تأکید بر آرتریت روماتوئید پرداخته است. این درمان‌ها در سه حیطۀ درمان‌های دارویی، درمان‌های روان‌شناختی و درمان‌های مکمل تقسیم‌بندی شده‌اند که هرکدام با پژوهش­های مختلف داخلی و خارجی حمایت شده‌اند. سه فصل آخر کتاب حاضر درخصوص بسته‌های آموزشی ـ درمانی برای بیماران مبتلا به درد مزمن با ارائۀ چارچوب جلسات مدون آموزشی تألیف شده است. ارائۀ این بسته‌های آموزشی ـ درمانی ماحصل کار بالینی مؤلفان روی بیماران آرتریت روماتوئید بوده و بر اساس اصول مداخلات بالینی روان‌شناختی طراحی و روی آن‌ها اجرا شده است؛ بنابراین در فصل پنجم بستۀ آموزشی ـ درمانی شناختی رفتاری در درمان درد مزمن با تأکید بر بیماران مبتلا به آرتریت روماتوئید طی هشت جلسه مورد بحث قرار گرفته است. در فصل ششم بستۀ آموزشی ـ درمانی پذیرش و تعهد مبتنی بر ذهن‌آگاهی برای درد مزمن با تمرکز بر بیماری آرتریت روماتوئید اختصاص یافته است. این مداخله هم طی هشت جلسه تدوین شده است. درنهایت در فصل آخر، یعنی فصل هفتم کتاب، بستۀ آموزشی ـ درمانی مصاحبۀ انگیزشی که برای بیماران دارای درد مزمن، ازجمله بیماران روماتوئیدی تدوین شده، ارائه شده است. قابل ذکر است که این بسته‌های آموزشی و درمانی در این کتاب جهت کنترل درد مزمن بیماران مبتلا به آرتریت روماتوئید ارائه شده‌اند، اما برای همۀ مبتلایان به درد مزمن کاربرد دارند؛ لذا می‌توان به آن‌ها مداخله‌ها یا بسته‌های آموزشی ـ درمانی مقابله با درد مزمن لقب داد. همچنین، همۀ مطالبی که درمورد سازگاری و مداخله‌های روانی در بیماران مبتلا به آرتریت روماتوئید ارائه شده است، درمورد دیگر بیماری‌های مزمن نیز کاربرد دارد. لازم به ذکر است که تجویز دارویی در بیماری آرتریت روماتوئید بدیهی است، منتها باید به عوارض جانبی داروها هم دقت داشت؛ بنابراین در کنار درمان دارویی، رویکردهای درمانی روان‌شناختی که در کتاب حاضر به‌تفصیل و گام‌به‌گام آموزش داده شده است، توصیه می‌شود. آموزش به بیمار یک بخش ضروری در رویکرد درمانی جهت کمک به بیماران دارای درد مزمن محسوب می‌شود؛ زیرا یکی از عوامل مهم مدیریت موفق این بیماری، آموزش بیمار و تشویق و ترغیب این بیماران به داشتن رفتارهای خودمدیریتی صحیح و مناسب است. لذا یکی از اهداف مهم آموزش و درمان در رابطه با همۀ بیماران مزمن، داشتن رفتارهای خودمدیریتی صحیح می‌باشد که در کتاب حاضر نیز تلاش شده است در همۀ مطالب روان‌شناختی، این هدف دنبال شود. بنابراین، این کتاب به‌منظور ارائۀ راهنمایی­های علمی مبتنی بر پشتوانه‌های تجربی برای متخصصان دست‌اندرکار روان‌درمانگری و بازتوانی افراد مبتلا به بیماری‌های مزمن دارای درد مزمن، بالاخص مبتلایان به آرتریت روماتوئید طراحی شده است. با توجه به شیوع بالای این بیماری در ایران، ضروری است تا متخصصان امر در حوزۀ درمان این بیماری مدل‌ها و شیوه‌های سازگاری با این بیماری را فراگرفته و در جهت روند درمانی مراجعان خود به کار گیرند. در همین راستا، این کتاب با توجه به محتوای آن، نه‌تنها می‌تواند به‌عنوان یک منبع علمی، نظری و کاربردی برای کلیۀ علاقه‌مندان به علم روان‌شناسی مفید باشد، بلکه می‌تواند به‌عنوان کتاب کمک‌درسی برای دانشجویان رشته‌های پیراپزشکی و پزشکی و منبع درسی برای دانشجویان رشتۀ روان‌شناسی سلامت پیشنهاد ‌گردد. در آخر از کلیۀ کسانی که در تدوین کتاب حاضر ما را همراهی کرده‌اند، تشکر و قدردانی می‌کنیم و از خوانندگان، دانشجویان و همکاران محترم درخواست داریم که در زمینۀ تقویت علمی این کتاب در جهات مختلف نظری و کاربردی، با ارائۀ نظرات خود مؤلفان را یاری نمایند. مهناز علی‌اکبری دهکردی و همکاران