فهم قرآن حکیم - جلد دوم
تفسیر سوره‌های قرآن بر اساس ترتیب نزول

همۀ نویسندگان سیرۀ نبوی و نیز مفسران قرآن به روایتی استناد کرده‌اند که به موجب آن پیامبر تا نزول آیۀ شریفۀ «فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ» (حجر: ۹۴) (به شمارۀ ۵۳ در جدول ترتیب نزول مورد اعتماد ما) همچنان به دعوت پنهانی ادامه می‌داد. آنان تاریخ نزول این آیه را سال سوم یا چهارم بعثت ذکر کرده‌اند. آنان همچنین تعداد مسلمانان در این زمان را حدود چهل تن شمرده‌اند. چنان‌که در جلد اول این کتاب نشان دادیم، دعوت محمدی تا زمان علنی‌شدن، سه مرحله را پشت سر گذاشت. عناوین این سه مرحله عبارت بودند از: نبوت و ربوبیت و الوهیت، بعث و جزا، باطل‌شمردن شرک و نابخردانه‌خواندن عبادت بت‌ها. به نظر من برای طی این مراحلْ زمانی بیش از چهار سال لازم است. چنان‌که دانستیم، این عبدالله بن مسعود بود که با قرائت سورۀ الرحمن در مسجدالحرام به تلاوت علنی قرآن اقدام کرد و بزرگان قریش که در انجمن‌های خود حاضر بودند آن را شنیدند و دربارۀ آن با یکدیگر به بحث و گفت‌وگو پرداختند. پیغمبر‌(ص) نیز سورۀ نجم را در همین مکان قرائت کرد. همچنین دانستیم که پیش و پس از این دو واقعه جدال با بزرگان قریش جریان داشت و آنان پیغمبر را به سحر و کهانت و جنون و... متهم می‌کردند و قرآن مکرراً پاسخ اتهامات ایشان را می‌داد. این واقعیات جایی برای این ادعا باقی نمی‌گذارد که بگوییم پیغمبر‌(ص) تا نزول آیۀ «فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ» در سورۀ حجر، به شمارۀ ترتیب نزول ۵۳، به دعوت مخفی ادامه می‌داد، درحالی‌که سورۀ نجم در فهرست ترتیب نزول در مرتبۀ ۲۲ قرار دارد و نویسندگان سیره و مفسران قرآن زمان نزول آن را همزمان با هجرت اول به حبشه در میانۀ سال پنجم بعثت ــ سال اسلام‌آوردن حمزه عموی پیغمبر و عمر بن خطاب ــ ذکر کرده‌اند و چنان‌که می‌دانیم اسلام‌آوردنِ این دو تن کاملاً علنی بود و نوعی هماوردطلبی در برابر دشمنان دعوت محمدی و نقطۀ عطفی در تاریخ این دعوت به شمار می‌آمد.