کتاب درهم
دانشنامه جهان اسلام

دانشنامۀ جهان اسلام دایرة‌المعارفی است دربارۀ شریعت مقدس اسلام و تاریخ و تمدن و فرهنگ ملل مسلمان از آغاز اسلام تا زمان حاضر. مقالات این دانشنامه که به‌ترتیب الفبایی تنظیم شده است حوزۀ وسیعی از علوم و معارف را دربر می‌گیرد: اصطلاحات علوم قرآنی و حدیث و فقه و کلام و عرفان و فلسفه و ادبیات و هنر، سیرۀ انبیا و اولیا و ائمه (علیهم‌السلام)، شرح حال و آرای مفسران و محدّثان و فقها و متکلمان و فلاسفه و حکما و علما و عرفا و مورخان و شاعران و هنرمندان عالم اسلام، تاریخ سیاسی اسلام و سرگذشت خلفا و سلاطین و وزرا و خاندانهای حاکم، جغرافیای کشورها و بلاد اسلامی، وصف ابنیه و آثار تاریخی و مذهبی و شرح اعیاد و ایام دینی و ابزارها و پوشاکها و خوراکها و گیاهان و داروهای خاص جهان اسلام. بخشی از مقالات دانشنامۀ جهان اسلام، به‌خصوص آنچه دربارۀ اسلام و ایران و ادب فارسی است، اختصاصاً برای دانشنامه تألیف شده است که هم مؤلفان ایرانی و هم محققان مسلمان کشورهای دیگر در آنها مشارکت داشته‌اند. بخشی دیگر از مقالات، خاصه حوزه‌هایی که در ایران متخصص ندارد، ترجمه از منابع و مراجع مختلف است. برخلاف دانشنامۀ ایران و اسلام و دایرة‌المعارفهای عربی و ترکی و اردو که ملتزم به ترجمه از یک منبع یعنی دایرة‌المعارف اسلام بوده‌اند، دانشنامۀ جهان اسلام بدون چنان التزامی با جست‌و‌جو در دایرة‌المعارفهای مختلف، مقاله‌های محققانه‌تر و مناسب‌تر را ترجمه کرده و در دانشنامه آورده است. گاه نیز از تلفیق دو یا چند مقالۀ معتبر به مقاله‌ای جامع‌تر با ساختاری مناسب‌تر پرداخته است. سکه و واحد پول نقره‌ای که به‌عنوان واحد وزن نیز به‌کار می‌رفته‌است. الف) سکۀ نقره‌ای (سیمین)، واحد پول نقره‌ای. واژۀ درهم در پهلوی به‌صورتهای متفاوت (drahm)، درخم (draxm) و درم dram و در سنسکریت، به‌صورت dravyamāta آمده‌است. برخی واژۀ درهم را عربی‌شده درم فارسی یا عربی‌شدۀ واژۀ یونانی درَخْما، دراخمی، درخم، درخمه یا دِرَخمی دانسته‌اند. درهم به‌صورت دِرْهام نیز در برخی منابع آمده‌است. بنابر مشهور، استفاده از درهم در ایران از اواخر دوره هخامنشی (حک: ۵۵۰ـ۳۳۱ق م) یا پس از حملۀ اسکندر آغاز شده و در سرتاسر دوره‌های سلوکی و اشکانی و ساسانی (سدۀ چهارم پیش از میلاد تا اواسط سدۀ هفتم میلادی) رواج داشته­است. بر روی سکه‌های نقره‌ای ساسانی، تصویر و نام و لقب شاه و سال ضرب به خط پهلوی و نیز تصویر آتشدانی با دو نگهبان منقوش بوده‌است. پیش از اسلام، درهم ساسانی در مکه رایج بود و مردم عرب با آن دادوستد می‌کردند. پس از ظهور و گسترش اسلام نیز این درهمها همچنان در میان مسلمانان رایج بودند، اما مسلمانان با نگاشتن عباراتی عربی چون «بسم‌اللّه» و «لااله‌الااللّه» و جز اینها بر این سکه‌ها رنگ اسلامی به آنها بخشیدند و نشان حاکمیت اسلامی را بر آنها نقش کردند. بر این سکه‌ها، که به درهمهای عرب ـ ساسانی مشهور شده‌اند، گاه به خط پهلوی یا کوفی، نام خلیفه یا امیری مسلمان به‌جای نام پادشاه ساسانی نقش بسته‌است. درهمهای عرب ـ ساسانی عمدتاً در همان شهرهایی ضرب می‌شدند که قبل از آن، ضرابخانه‌های ساسانیان در آنها قرار داشتند و ازهمین‌رو، قالبهای ضرب متعلق به ساسانیان بودند و هنرمندان و کارکنان ضرابخانه‌ها نیز دست‌کم در دهه‌های نخست تشکیل حکومت اسلامی، ایرانیانی بودند که در دورۀ ساسانیان آموزش دیده‌ بودند. عبدالملک‌بن مروان (حک: ۶۵ـ۸۶) احتمالاً در سال ۷۵ دستور داد سکه‌هایی با شکل کاملاً اسلامی ضرب و جایگزین سکه‌های بیزانسی و عرب ـ ساسانی شوند. عموماً بر روی این درهمها، که از آن پس در ضرابخانه‌هایی در مشرق و مغرب جهان اسلام ضرب می‌شدند، به خط کوفی تهلیل و تشهد یا آیه‌ای کوتاه از قرآن، نام شهر، تاریخ ضرب و گاه عبارت «محمد رسول‌اللّه» درج می‌گردید. درهم عربی یا اموی در بیش از هفتاد ضرابخانه ضرب می‌شد که ۶۶ ضرابخانه در ایران و عراق (به‌ویژه شهر واسط که ظاهراً مرکز اداری ضرب درهم و پرکارترین این مراکز در آن بود) و بقیه در دمشق، قیروان و قرطبه واقع بودند. این درهمها رایج‌ترین سکه‌ها در سرزمینهای اسلامی، و تا چندین قرن الگوی ضرب درهم در سرزمینهای مختلف اسلامی بودند، به‌گونه‌ای که تا قرن چهارم و در دورۀ حکومتهای مستقل ایرانی نیز تغییر اندکی در شکل آنها ایجاد شد و تفاوت عمدۀ درهمهای بعدی فقط در نوشته‌ها و نقوش آنها بود.