کتاب مبانی فلسفه اشراق از دیدگاه سهروردی

سهروردی نسبت مکتب اشراق را به فیلسوفان ایران و یونان، مصر، بابل و هند باز می‌گرداند. زیرا این گروه در نظر او ریشه‌های نخستین مکتب اشراقی‌اند. در جای دیگر بر آن خواهیم بود که صحت این انتساب مذهبی و تاریخی را محقق سازیم، ولی در اینجا بر آنیم که اثر تعلیمات اشراقی را در حیات عقلانی مسلمانان بیان کنیم. این پی‌آمد را از طریق پیشوایان مذهب اشراقی و شاگردانشان جستجو خواهیم کرد. درباره محاسبی و ابن سینا و دیگران گفته شده است از اشراقیان‌اند، یعنی ایشان را حکمتی مبتنی بر اشراق است، ولی تا آن حد که ابن سینا مشائی اسلامی است، اشراقی سره به‌شمار نمی‌آید و محاسبی محققاً پیرو مکتب اشراق محسوب نمی‌شود. علاوه بر آنچه گفته شد اصولی در دست است بر اساس اندیشه نور و ادراک بی‌واسطه که تعالیم مذهب اشراقی در کتاب الشواهدالربوبیه منسوب به ارسطو و تاسوعات افلوطین و مشکاة الانوار غزالی بر آنها مبتنی است. برای ما تقسیم مذهب اشراق به دو شاخه مهم امکان‌پذیر است، شاخه نخست در مشرق و دیگری در مغرب. این مکتب در وجود شهاب‌الدین سهروردی مقتول نمایان شد. کسان بسیاری از مکتب شهاب‌الدین بهره علمی بردند که از میان ایشان ملاصدرای شیرازی متوفی به سال ۱۶۴۰ م. یا ۱۰۵۰ ه. را یاد می‌کنیم. او به حق معبر مذهب اشراق است، اشراقی که فکر فلسفی ایرانی را در دوران او مجسم می‌سازد و نیز از دو استاد ملاصدرا، یکی میرداماد متوفی (سال ۱۶۳۳ م یا ۱۰۴۱ه) و دیگری بهاءالدین عاملی متوفی (۱۶۲۱ م- ۱۰۳۰ ه) که از استادان بزرگ اصفهان در روزگار صفویه بوده‌اند باید یاد کرد. ملاصدرا شارحان بسیاری دارد که از جمله ایشان حاج ملاهادی سبزواری متوفی (سال ۱۸۷۸ م) است. دکتر مودی قصه کاهن بزرگ آزر کیوان را که از گروه پارسیان است یاد می‌‌کند که چگونه بین دو قرن ۱۷ و ۱۶ میلادی به هند مهاجرت کرد و این مرد زردشتی، خود با شاگردانش کتاب‌هایی تألیف کرد که چهار یا پنج تا از آنها باقی مانده و مهم‌ترینش دساتیرنامه است. دساتیرنامه مشتمل بر ۱۶ جزء است و هر جزئی از آن به پیامبری از پیامبران ایران اختصاص دارد، او در یکی از آنها به مشاء و اشراق اشاره می‌کند و اشراق را به ایرانیان باستان بازمی‌گرداند. در این زمینه کتاب دبستان است که مؤلفش از پیروان کاهن بزرگ آزر کیوان است و آشکار است این تألیفات به جز مذهب زردشت از مانویت و بوداییت و تصرف نیز متأثر شده‌اند و شاید روا باشد از میزان صحت تعالیم زردشتی که در این کتاب‌ها وارد شده بپرسیم و تأثیر زردشتی‌گرایی هر چقدر باشد، در این کتاب‌ها که بسیار به متون سهروردی نزدیک‌اند، انگیزه اشراقیت را آشکارا می‌بینیم. توضیح اینکه کاهن بزرگ آزر کیوان مذهب لاهوتی خود را بر اساس فلسفه سهروردی و طریقه او بنا نهاده است. از این‌رو در فصل یازدهم کتاب دبستان که مخصوص سخن از حکیمان است، مؤلف یادآور می‌شود که حکما دو خانواده مهم‌اند، یکی اشراقیان و دیگری مشائیان، سپس ادامه می‌دهد و می‌گوید: عقاید اساسی و اصول عملی، یعنی نظم و نسق سلوک صوفیانه از آن اشراق است و عیناً همان است که ایرانیان باستان بدان ممارست داشتند. ولی آرایی که در دبستان می‌یابیم از آراء اخوان‌الصفا و ناصرخسرو و محمود شبستری متأثر شده‌اند. مؤلف دبستان بر آن است که فلسفه ایران باستان، همان فلسفه حکیمان یونان باستان تا افلاطون است. از شاگردان کاهن بزرگ آزر کیوان، یعنی گروهی که از اشراق متأثر شده، فرزانه بهرام‌بن فرصد است که با مؤلف دبستان و مؤیدشاه در لاهور به سال ۱۰۴۸ ه. ملاقات کرد و در این وقت فرزانه بهرام مشغول ترجمه کتاب‌های سهروردی به فارسی بود، با بهاءالدین عاملی نیز که یکی از استادان ملاصدراست، متوفی (سال ۱۶۴۰ م) به گفتگو نشست و همچنین با امیر ابوالقاسم فندرسکی که اثر فراوانی بر ملاصدرا گذاشت، همنشینی داشت.