کتاب وزیران فرهنگ و آموزش‌ و پرورش ایران نشر امید ایرانیان

بعد از انتشار دو جلد کتاب والیان و استانداران فارس بین دو انقلاب و همچنین رؤسای معارف و فرهنگ و آموزش‌وپرورش فارس، به دلیل تجربه چند دهه کاری در حوزه آموزش‌وپرورش، درصدد آن برآمدم که وزیران معارف و فرهنگ و آموزش‌وپرورش را از ابتدا مورد بررسی قرار دهم و درنتیجه وزرای دوران خدمتم را که قوانینی توسط آنان وضع و طرح‌هایی که به پیشنهاد آنان تصویب و به مرحله اجرا درآمده مطالعه کنم. چون وزرای بین دو انقلاب (انقلاب مشروطیت و انقلاب اسلامی) مدنظر بود، بعد از صدور فرمان مشروطیت توسط مظفرالدین شاه در ۱۴ جمادی‌الثانی سال ۱۳۲۴ ه.ق/ ۱۴ مرداد ۱۲۸۵ ش، اولین مجلس شورای ملی ایران روز یکشنبه ۱۸ شعبان همان سال در قصر گلستان توسط مظفرالدین شاه افتتاح شد.

اولین کابینه در ۱۹ ذیحجه به مجلس معرفی گردید، که در این کابینه میرزا محمودخان علاءالملک به عنوان وزیر علوم معرفی گردید. بعد از مشخص شدن اولین وزیر علوم بعد از انقلاب مشروطیت با توجه به گفته آندره مورآ:

«برای روشن و هویدا شدن شخصیت اشخاص در انظار، ناچار باید مقداری از وقایع را بررسی کرد و بعضی از حوادث را اجباراً در تاریکی گذاشت تا از خلال آنها خصوصیات وجود شخص مورد نظر نمایان گردد، ولی البته در این محل نباید هیچ واقعه‌ای را دور از حقیقت بیان کرد.»

برای پرداختن به موضوع به خاطر مشکلات ناشی از کرونا و قرنطینۀ خانگی، گرچه دسترسی به کتابخانه‌های معتبر و کتاب‌های مورد نظر چون پژوهش‌های قبل مقدور نبود، ولی خوشبختانه کتاب‌های موجود در کتابخانه شخصی‌مان (من و همسرم) و فرزندانمان توانست جوابگوی خواسته‌ام باشد. بنابراین با عزم راسخ کار را شروع کردم، و اولین وزیر مورد نظر را به طور کامل آماده نمودم تا به ترتیب به بقیه بپردازم. درست در همان ایام، یکی از عزیزانی که در جریان این پژوهش قرار داشت، کتابی را که در همین مورد تهیه نموده بود، برایم فرستاد، تا در زمینه کاری که شروع کرده بودم، کمکی باشد برای ادامه تحقیقم. گرچه با دیدن کتاب خیلی خوشحال شدم با سپاس از توجه و پی‌گیری ایشان برای ادامه کارم، اما در بررسی اجمالی بخشی از کتاب مذکور، از ادامه تحقیق منصرف شدم و کار خود را اضافه دانستم. اما پس از بررسی کامل کتاب متوجه شدم که کتاب وزرای علوم و معارف و فرهنگ، نوشته آقای اقبال یغمائی، تا پایان حکومت دکتر مصدق یعنی تا کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، وزرا را مورد بررسی قرار داده و دکتر مهدی آذر آخرین وزیر فرهنگی بود که در تاریخ ۴ مرداد ۱۳۳۲ همراه با اعضای کابینه دکتر مصدق به محمدرضا پهلوی و در تاریخ ۵ مرداد به مجلس شورای ملی و در تاریخ ۶ مرداد به مجلس سنا معرفی گردید که تا ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ ادامه داشت. از این جهت ترجیح دادم که کار ایشان را ادامه دهم و به معرفی وزیران فرهنگ و آموزش‌وپرورش از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ تا پایان سلطنت پهلوی و نظام شاهی در ایران (۲۲ بهمن ۱۳۵۷) بپردازم.

مشخص نمودن افرادی که طی این مدت ۲۵ سال مسئولیت فرهنگ و آموزش‌وپرورش را بر عهده داشتند مورد لزوم بود، که با کتاب‌های موجود، نام ۱۳ وزیر و یک سرپرست شناسایی شد.

ابتدا شرح فعالیت اولین وزیر مورد بررسی قرار داده و به تدریج به مطالعه فعالیت و اقدامات دیگر وزرا پرداختم و کمک بعضی از عزیزان توانستم از کتاب‌های صوتی و الکترونیکی استفاده نمایم.

همانگونه که قبلاً اشاره شد، وزیران و سرپرستی که در این مجموعه معرفی شده‌اند، ۱۴ نفر می‌باشند؛ شامل یک خانم و ۱۳ آقا، همه دارای مدرک تحصیلات دانشگاهی، اکثر آنان مدرک دکترا و بیشتر آنان مدرک دکترای خود را از خارج گرفته‌اند. در بین این ۱۴ نفر، یک نفر هم نظامی است که به عنوان سرپرست معرفی شده، که تحصیلات خود را صرفنظر از ایران، مدارک خود را در دوره‌های مختلف از انگلستان و آمریکا دریافت نموده و آخرین فرمانده نیروی دریایی در دوران پهلوی بود.

نکته قابل ذکر این‌که از کلیه وزیران فرهنگ و آموزش‌وپرورش که در این مجموعه از آنان سخنی به میان آمده، تنها یک نفر قبل از این تاریخ هم در دوره‌هایی مسئولیت وزارت علوم و معارف و فرهنگ را عهده‌دار بوده و خدمات شایان توجهی هم انجام داده و بقیه برای اولین و آخرین بار طعم وزارت فرهنگ و آموزش‌وپرورش را چشیده‌اند. در رابطه با آنان به نکات زیر باید توجه داشت:

۱- در میان این ۱۴ نفر که در مدت ۲۵ سال سکاندار وزارت فرهنگ و آموزش‌وپرورش ایران بودند، طبق مدارک مضبوط همه دارای تحصیلات عالی در رشته‌های متنوع و متفاوت و تأثیرگذار بودند.

۲- تعدادی از آنها مدت وزارتشان بین ۲ تا ۷ سال بوده، در مقابل حضور دیگرانی هم دیده می‌شود که هنوز بساط خود را در امر وزارت نگسترده که فرمان حرکتش داده می‌شود.

۳- در جمع این وزیران، فضلا، شعرا و دانشمندانی هم حضور داشتند، که علاوه بر شرح‌حال خود اعم از سیاسی و اجتماعی، در دو یا چهار جلد نوشته و علاوه بر آن به نوشتن کتاب‌هایی در مورد فرهنگ، تعلیم و تربیت، فلسفه و تحقیق، تصحیح متون ادبی قدیم و اشعار پرداخته و متجاوز از ده‌ها جلد کتاب از خود به یادگار گذاشته‌اند. علاوه بر آن تعدادی هم صاحب امتیاز مجلات وزین و تأثیرگذاری بودند که سال‌ها موفق به انتشار آن بودند. در مقابل بودند افرادی که اگرچه سال‌ها مدتی در این سمت جا خوش کرده بودند، نه‌تنها اثری از خود به جای نگذاشته‌اند، در پرونده خدمتشان حتی نکته مثبتی هم مشاهده نشد.

۴- از این جمع چند نفر به نمایندگی مجلس شورای ملی رسیدند، گرچه دو نفر دورۀ نمایندگی را به پایان نرساندند، خود را برای معاونت و وزارت آماده کردند.

۵- مقام وزارت برای اکثر آنان خوش‌یمن نبود. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی زندانی شدند، پس از رسیدگی به پروندۀ آنان بعضی آزاد شدند. یک نفر پاکسازی و دو نفر هم به عنوان مفسد فی‌الارض (یک خانم و یک آقا) اعدام شدند و عده‌ای هم قبل و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی از ایران خارج شدند.

۶- تصور نشود که در این جمع وزرا چهره‌های خدوم و مؤثری حضور نداشته‌اند که باید گفت عده‌ای به راستی دوستدار فرهنگ و خواهان ترقی و گسترش آن بودند و آنچه از دستشان برمی‌آمد و موقعیت زمانی ایجاب نموده برای گسترش آن کوشیدند و می‌توان گفت واقعاً فرهنگ‌گستر بودند و در حد توان خویش خدمت کرده و نام نیکی هم از خود به یادگار گذاشته‌اند. در مقابل کسانی هم بودند که شایستگی این شغل را نداشته، که زدوبندهایی پشت پرده آنها را به این پست برگماشته بود.

لازم به ذکر است که در تحریر این مجموعه سعی شده با بی‌نظری، از کتب و مجلات و روزنامه‌های مختلف و کتاب‌های دیجیتال و صوتی استفاده شود و دو مورد هم از مکالمات شفاهی حبیب لاجوردی با آنها در دانشگاه هاروارد بهره گرفته شده که ممکن است در گفتار آنان نکات اغراق‌آمیزی هم به چشم آید، که این گفته شیخ اجل سعدی به ذهن متبادر می‌شود: «همه کس را عقل خود به کمال نماید و فرزند خود را به جمال».

نکته آخر این‌که در شرح حال این ۱۴ نفر که در این مجموعه به عنوان وزیر یا سرپرست فرهنگ و آموزش‌وپرورش معرفی شده‌اند، تنها به دوران وزارتشان اکتفا نشده، بلکه سعی شده در حد امکان و دسترسی به پرونده حیاتشان از بدو تولد تا پایان زندگی، خدمات و مناصب هریک را که گویای بسیاری از حوادث و وقایع کشور در آن سنوات است، استخراج و در این مجموعه ثبت گردد. که متأسفانه برای همۀ آنان این موفقیت حاصل نشد که، توقع ازخوانندگان گرامی است که در صورت دسترسی به مدارک و مآخذی و همچنین نقص و کمبودهایی در این اثر، نگارنده را از لطف خود بی‌نصیب نگذارند. تا علاوه بر مطلع ساختنم از آن مطالب، در صورت تجدید چاپ بتوانم نواقص را رفع نمایم.

و در انتها باید بگویم که:

«هدف از چاپ این کتاب اولاً احترام به رجال فرهنگ و ادب کشور ماست، بدون شک احترام به اهل فرهنگ معنای بزرگتری دارد و آن پاسداشت و حرمت‌گذاری به محتوای تاریخ و فرهنگ ماست.»