کتاب داستان‌ های شیرین نشر وراقان

کتاب پیش رو کتابی است درباره کتاب، یا به بیان دقیق‌تر: "کتابچه‌"های کوچک. کتابچه‌هایی که در اینجا از منظر محتوا معرفی و بصورت کتابنامه دسته بندی می‌شوند، حدود پنجاه سال پیش در زمره پرخوانند‌ه‌ترین «کتاب‌های مردمی» بودند که با چاپ‌هایی ارزان در بازار یا کنار خیابان ارائه می‌شدند. این کتابچه‌ها با یکبار خریدن، آنقدر خوانده و دست به دست می‌شدند، که صفحات آن‌ها پاره و نهایتا به دور انداخته می‌شدند. از آنجایی که ارزش مادی یا معنوی چندانی نداشتند، بندرت کسی به خود زحمت نگه داشتن آن‌ها را می‌داد. علاوه بر این بنظر می‌رسید که همواره نسخه‌های جدیدی از آن‌ها قابل تهیه باشد. اینگونه است که نیم قرن پس از آن اساسا تنها تعداد اندکی از آن نسخه‌های بیشمار موجود است و از آن کمیاب‌تر تعدادی است که در کتابخانه‌ها برای آیندگان نگهداری و ثبت شده‌اند. این در حالی است که این کتابچه‌های کم اهمیت از دیدگاه امروزی ارزش بالایی دارند، زیرا اطلاعاتی درباره موضوع‌هایی که در آن زمان خوانده می‌شد، در اختیار ما می‌گذارند. و به این ترتیب تصویری از محتوای معنوی و اخلاقی که با این نوع از ادبیات انتقال داده می‌شد، بدست میدهند. شاید این موضوع امروزه هنوز در یاد خوانندگان مسن‌تری باشد، که خود اینگونه کتابچه‌ها را مطالعه می‌کردند. اما نسل‌های جوان‌تری که پس از انقلاب به دنیا آمدند، بسیاری از این کتابچه‌ها را فقط از نقل خاطره‌های پدربزرگ‌ها می‌شناسند. برای اینکه این کتابچه‌ها در تاریکی تاریخ ناپدید نشوند، کتاب پیشِ رو قصد دارد این «کتابچه‌های مردمی» را با همان جدیت و دقتی بررسی کند، که یک کتابدار حرفه‌ای اغلب نسبت به آثار کهن‌تر و ارزشمندتر بکار می‌برد. این کار با آگاهی از این واقعیت انجام می‌شود، که نباید تازه زمانی به مطالب خواندنیِ حال و گذشتۀ نه چندان دور پرداخت، که دیگر به گذشته‌ای بازنیافتنی پیوسته وبطور کامل در معرض خطر فراموشی باشند.

سی سال در زندگی یک فرد زمان زیادی است و این شامل کتاب هم می‌شود. زمانی که نسخه آلمانی کتاب پیشِ رو را تألیف می‌کردم، جوانی بودم که نیمی از سن کنونی‌ام را هم نداشتم. بدیهی است که امروز این کتاب را به گونه دیگری خواهم نوشت. در آن زمان سرشار از اشتیاق نسبت به ادبیات مردمی ایران بودم، سرزمینی که طی سفرها و تحصیل در رشته شرق شناسی، که دوره‌ای از آن را در دانشگاه فردوسی مشهد سپری کردم، با آن آشنا و به ارزش و قدر و منزلت آن پی بردم. امروزه علاقه من به قصه‌ها و داستان‌های فارسی کمتر از سابق نیست، اما شور و اشتیاق بی‌پروای آن زمان با آرامشی عمیق همراه گشته. این آرامش برآمده از این اطمینان است که آنقدر موضوع برای پژوهش وجود دارد، که یک فرد به تنهایی در دوران حیاتش فقط قادر به ارائه پژوهش‌های ناقص و ناتمام خواهد بود.

بدیهی است که این کتاب را امروز به شکل دیگری تألیف می‌کردم، زیرا در دهه‌های اخیر، بویژه در ایران، نتایج بدست آمده از مطالعات متعددی منتشر شده‌اند، که به صورت تخصصی به موضوع ادبیات مردمی پرداخته‌اند. از جمله این کارها میتوان از چند نمونه نام برد: انتشار مجموعه مقالات محمد جعفر محجوب توسط حسن ذوالفقاری، تاریخ ادبیات کودکان ایران تالیف محمد هادی محمدی و زهره قایینی، گردآوری جامع مستندات آنچه که تحت عنوان "ادبیات مکتب خانه‌ای" شناخته می‌شود، توسط حسن ذوالفقاری و محبوبه حیدری و انتشار کتاب جامع الحکایات به کوشش پگاه خدیش و محمد جعفری (قنواتی) که به نسخه‌ی خطی داستان‌های کهن فارسی، که در مشهد نگهداری می‌شود و تعدادی از آن‌ها به صورت مجزا به شکل «کتابچه‌های مردمی» منتشر شدند، می‌پردازد دراینجا باید از کتاب خودم درباره کتاب‌های چاپ سنگی مصور فارسی در دوران قاجار نیز نام ببرم. این کار مرهون الهام از پژوهش‌های پیشین من درباره کتابچه‌های ادبیات مردمی فارسی از سده بیستم به بعد است.

بر این اساس کتاب پیش رو نشانگر وضعیت پژوهش در ارتباط با این موضوع نیز هست؛ وضعیت منابع تخصصی در زمینه ادبیات مردمی، که ۳۰ سال پیش در دسترس پژوهشگران این رشته قرار داشت. از آن زمان تا کنون ثبت و بررسی ادبیات مردمی فارسی پیشرفت‌ بسیاری داشته است. اگر کتاب پیش رو را امروز می‌نوشتم، این منابع و مطالب تخصصی جدیدتر و یافته‌های آن‌ها را حتما در نظر می‌گرفتم. اگر می‌خوستم امروزه چنین کنم، می‌باید کتاب پیشِ رو را از نو می‌نوشتم و در نتیجه ارزش تاریخی آن دیگر به چشم نمی‌آمد. به همین دلیل از استفاده از منابع تخصصی جدیدتر صرف نظر کردم. در اشاره‌های کتابنامه‌‌ای در پایان این مقدمه صرفا از دست‌آوردها و مطالب علمی خود در این زمینۀ پژوهشی نام می‌برم، که به زبان فارسی منتشر شده‌اند. برای جذاب‌تر کردن بخش کتابنامه‌‌، تصویر صفحه‌های عنوان کتابچه‌های مردمی نام برده در مجموعه به آن اضافه شده، تا خوانندگان برداشت دقیق‌تری از شکل ظاهری کتابچه‌ها داشته باشند. ضمنا پیوستی به کتاب اضافه شده که در آن کتاب‌هایی را که در سال‌های اخیر یافته‌ام، معرفی می‌کنم.

نسخه اصلی کتاب پیشِ رو به آلمانی تألیف و حدود ۳۰ سال پیش چاپ شده بود. انتشار این کتاب به زبان فارسی پس از گذشت زمانی چنان طولانی مدیون چند عامل است. مدت‌ زیادی بود که در پی این بودم که این کتاب را در اختیار علاقمندان و مخاطبان فارسی زبان بگذارم. اما گاه تحقق یافتن خواسته‌ها زمان‌بر است. تازه پس از برقراری ارتباط با مترجم آن خانم فرانک هاشمی این امکان پیش آمد که کتاب به فارسی ترجمه شود. خانم هاشمی با علاقه بسیار به این کار پرداخت و متن اصلی آلمانی را که گاه با دشواری و پیچیدگی همراه است، به فارسی روان و خوانا برگرداند. انگیزه نهایی انتشار کتاب را دوست عزیزم آقای مجید غلامی جلیسه دادند که از دیرباز با تلاش و علاقه زیاد بویژه به پژوهش درباره تاریخچه صنعت چاپ در ایران پرداخته و موضوع‌های مورد نظر انتشارات خود را با این هدف هماهنگ ساخته‌اند. از خانم هاشمی و آقای غلامی جلیسه سپاسگزارم، زیرا بدون زحمات آن‌ها ترجمه فارسی کتاب آلمانی من به مرحله انتشار نمی‌رسید.

اینک با انتشار ترجمه فارسی کتابی که اصل آن حدود ۳۰ سال پیش به آلمانی چاپ شده بود، از یک سو امکان آشنایی با پژوهش‌های رایج بین‌المللی درباره ادبیات مردمی ایران ایجاد می‌شود. از سوی دیگر بخش‌های زیادی از کتاب امروزه همچنان دارای اعتبار‌اند، چه از دیدگاه بررسی‌های منتقدانۀ پژوهش‌های متقدم بر آن و چه از منظر دسته‌بندی کتابنامه. معرفی این جنبه‌ها به مخاطبان فارسی زبان، همزمان دریچه‌ای به گذشته‌ای گشوده، که مبنایی برای زمان حال است. این نگاه به گذشته‌ای دور و شاید پیش از ۷۰ سال قبل برمی‌گردد. زیرا بسیاری از کتابچه‌هایی که مورد بررسی قرار گرفتند، یا دست‌کم ریشه‌های آن‌ها، به دوران قاجار می‌رسد و گاه حتی از آن هم قدیمی‌ترند. به این ترتیب به شیوه خاص خود و آنگونه که در ادبیات مردمی تجلی می‌یابند، فراتر از تحولات اجتماعی و سیاسی، به روشنی بیان می‌کنند که امروزه هنوز "ایرانی بودن" به چه معناست.