کتاب درآمدی بر چالش ها و فرصت های حکمرانی صنعت پتروشیمی در ایران شرکت چاپ و نشر بازرگانی

صنعت پتروشیمی، صنعت قرن بیستمی و نسبتاً جوانی است و شاید تعیین دقیق تاریخ تولد آن در مقایسه با صنعتی مثل فولاد مشکل باشد، اما وقتی جهان با پایان گرفتن جنگ جهانی اول نفسی راحت می‌کشید، استفاده ‌تجاری از محصولات پتروشیمی آغاز گردید و در سال ۱۹۱۸ اولین کارخانه پتروشیمی ساخته شد. این زمان در ایران مقارن است با آخرین سال‌های سلسله قاجار (۷-۱۲۹۶) و کشور در تب و تاب حاصل از نقض بی‌طرفی و اشغال متفقین به‌سر می‌برد. از واگذاری امتیاز استخراج نفت به دارسی شانزده یا هفده سال گذشته و ۱۰ سالی است که چاه شماره یک مسجد سلیمان به نفت رسیده و شش، هفت سالی است که پالایشگاه آبادان به کار افتاده است. در جهان به‌تدریج مواد پتروشیمیایی گوناگونی ساخته می‌شود تا اینکه در اواخر دهه ۱۹۲۰ عمل بسپارش (پلیمریزاسیون)، یعنی ساختن مولکول‌های بزرگ از تک مولکول‌های مواد، کشف شده و فناوری تولید مواد از مایعات نفتی و گاز طبیعی شروع به رشد می‌کند. طی همین دوران در ایران امتیاز نفت دارسی لغو می‌شود تا یک سال و اندی بعد قرارداد جدیدی بسته شود که امتیاز نفت را تا سال ۱۹۹۳ تمدید می‌کند. جنگ جهانی دوم با همه فجایعی که درپی داشت باعث رونق و توسعه صنایع شیمیایی و صنعت جدید پتروشیمی شده و رشد آن از بسیاری صنایع پیشی می‌گیرد. این وقایع در ایران مقارن است با اشغال کشور توسط متفقین که شمال را به جنوب وصل می‌کنند تا پل پیروزی بسازند. بدیهی است که در این میان سخنی از پتروشیمی در ایران نیست. در جهان رشد صنایع پتروشیمی ادامه می‌یابد و سطح تولید مواد پتروشیمی بالا می‌رود، به‌طوری‌که تنها در آمریکا تولید محصولات پتروشیمی از مرز ۲۵ درصد کل مواد شیمیایی تولید شده می‌گذرد. تعداد کارخانه‌های پتروشیمی در سال ۱۹۵۱ تنها در آمریکا به بیش از ۹۰ کارخانه می‌رسد. این زمان سال ۱۳۲۹ شمسی است و ایران می‌رود که صنعت نفت خود را ملی کند و هنوز هم صنعت پتروشیمی در ایران مطرح نیست. از این زمان به بعد در جهان صنعت پتروشیمی رو به رشد سریعی می‌گذارد و مواد اولیه برای تولید محصولات مختلف، نظیر الیاف و پارچه و پلاستیک‌های مخلوط تولید می‌شود و مصرف آن توسعه می‌یابد. اولین سازمان نسبتاً متشکل که حرفی از پتروشیمی در ایران داشت و اقدامی در این مورد صورت داده بود، «بنگاه کود شیمیایی» است که ایجاد کارخانه کود شیمیایی را در مرودشت در سال ۱۳۳۷ آغاز کرد. این کارخانه که قسمتی از مجتمع پتروشیمی شیراز امروز است در سال ۱۳۴۲ به بهره‌برداری رسید و بدین‌ترتیب اولین محصول تجاری پتروشیمی در ایران درست با تأخیر ۴۷ ساله از تولید اولین محصول پتروشیمی و تأخیر ۳۵ ساله از تجاری شدن محصولات پتروشیمی جهان وارد بازار شد. در سال ۱۳۴۳ کلیه فعالیت‌ها در مورد ایجاد و توسعه صنایع پتروشیمی در شرکت ملی نفت ایران متمرکز شد و برای تأمین این هدف، «شرکت ملی صنایع پتروشیمی» تأسیس گردید. شرکت ملی صنایع پتروشیمی، یکی از چهار شرکت اصلی وزارت نفت است. طبق اساسنامه، ریاست مجمع عمومی صاحبان سهام شرکت برعهده رئیس‌جمهور است و وزیر نفت ریاست هیأت‌مدیره شرکت را عهده‌دار است. البته با اجرای اصل ۴۴ قانون اساسی می‌توان ایجاد تغییراتی را در ساختار و مأموریت شرکت انتظار داشت. روند توسعه و تحول صنعت پتروشیمی در ایران شش مرحله مشخص را دربرمی‌گیرد: پیدایش (سال ۱۳۴۲)؛ گسترش اولیه (سال ۱۳۴۳ تا ۱۳۵۷)؛ رکود (سال ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۷)؛ تجدید حیات و بازسازی (سال ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۸)؛ جهش، تثبیت و توسعه (سال ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۷)؛ خصوصی‌سازی و تبدیل به سازمان حاکمیتی و نظارتی (سال ۱۳۸۸ تاکنون). مرحله پیدایش در سال ۱۳۴۲ با بهره‌برداری از واحد تولید کود شیمیایی مجتمع پتروشیمی شیراز آغاز شد و در سال بعد نیز شرکت ملی صنایع پتروشیمی تأسیس گردید. در مرحله گسترش اولیه و تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، توسعه این صنعت به اجرا درآمد. از عمده اهداف این دوره، تأمین نیاز داخلی کشور به کود شیمیایی و برخی مواد پایه شیمیایی جدید نظیر دوده، گوگرد، گاز مایع، سود سوزآور، کربنات و بی‌کربنات سدیم، پی‌وی‌سی و مواد نرم‌کننده‌ی پلاستیک بود. احداث مجتمع‌های پتروشیمی رازی (شاهپور سابق)، آبادان، پاسارگاد، کربن اهواز، خارگ، فارابی (ایران‌نیپون سابق)، و طرح‌های توسعه پتروشیمی شیراز و انجام بخش عمده‌ای از احداث پتروشیمی بندر امام (ایران ژاپن سابق) حاصل تلاش‌های این دوره بوده است. مرحله رکود از سال ۱۳۵۷ آغاز شد و سال‌های دفاع مقدس تا اواسط سال ۱۳۶۷ را دربرگرفت که در پی مشکلات ناشی از جنگ تحمیلی، هم‌زمان فعالیت‌های تولیدی شرکت نیز به حداقل رسید و عملیات احداث بزرگ‌ترین مجتمع پتروشیمیایی کشور، یعنی پتروشیمی بندر امام متوقف ماند. تنها فعالیت عمده در این دوره تکمیل طرح توسعه پتروشیمی شیراز بود. مرحله تجدید حیات و بازسازی با اجرای اولین برنامه توسعه جمهوری اسلامی در سال‌های ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۳ آغاز شد و بازسازی مجتمع‌های آسیب‌دیده در جنگ تحمیلی با جدیت پیگیری شد و به‌تدریج مجتمع‌های آسیب‌دیده به بهره‌برداری رسید. درعین‌حال بهره‌برداری شماری از طرح‌های اساسی کشور، شامل مجتمع‌های پتروشیمی اصفهان، پتروشیمی اراک و تکمیل مجتمع بندر امام آغاز شد. متعاقب آن در برنامه پنج‌ساله دوم توسعه در سال‌های ۱۳۷۴ تا ۱۳۷۸ با بهره‌برداری از طرح‌های باقی‌مانده از برنامه پنج‌ساله اول، تولید سالانه محصولات پتروشیمیایی از ۴/ ۲ به ۱۱ میلیون تن در سال رسید. مرحله جهش، تثبیت و توسعه از سال ۱۳۷۹ آغاز شد. در این دوره بر پایه تجربیات به‌دست آمده از اجرای برنامه‌های اول و دوم، با اجرای برنامه پنج‌ساله سوم و چهارم، احداث طرح‌های متعددی آغاز شد و از آن میان مجتمع‌های پتروشیمی تبریز، ارومیه، خراسان، بوعلی‌سینا، خوزستان، بیستون، فن‌آوران، امیرکبیر، شهید تندگویان، مارون، پارس، زاگرس، آریا ساسول، نوری (برزویه)، پردیس، جم، کرمانشاه، لاله، کارون و مهر به تولید رسید. علاوه‌برآن، فعالیت‌هایی چون استفاده بهینه از ظرفیت‌های موجود، توسعه صادرات، ارتقاء جایگاه پتروشیمی در صادرات غیر نفتی و گسترش فعالیت‌های خصوصی‌سازی مورد توجه بود....