کتاب ظهور اولیه چاپ در عصر صفوی نشر وراقان

بررسی علمی - پژوهشی تاریخ چاپ در ایران جزء موضوعاتی محسوب می گردد که با توجه به اهمیت آن، به طور جدی مورد توجه پژوهشگران ایرانی قرار نگرفته است. هرچند در اکثر آثار پژوهشی، تاریخ آغاز چاپ در ایران را مرتبط و محدود با مواردی همانند کوشش های عباس میرزا قاجار (نایب السطلنه)، ورود نخستین دستگاه چاپ سربی، انتشار کتاب رساله ی جهادیه در ۱۲۳۳ ق و پس از آن ورود دستگاه چاپ سنگی و انتشار قرآن در ۱۲۴۹ ق بیان داشته اند؛ اما می توان غفلت از دوران فعالیت ارمنی های ساکن در جلفای نو که مقارن با دوره ی صفویه می باشد را نقطه ضعفی محسوس در آثار پژوهشگران ایرانی دانست. بر این اساس، تاکنون اثری تفصیلی در این زمینه با زبان فارسی به نگارش درنیامده است و صرفا از معدود پژوهشگرانی که به این حوزه توجه داشته اند می توان به مجید غلامی جلیسه در تاریخ چاپ سنگی اصفهان اشاره داشت. در نقطه مقابل، یکی از موضوعات حائز اهمیت برای پژوهشگران غیرفارسی زبان و فعال در حوزه ی تاریخ چاپ، توجه به فعالیت ها و تولیدات فرهنگی - هنری ارامنه ی ساکن در جلفای نو می باشد؛ از جمله این پژوهشگران دکتر صبوح دیوید اصلانی می باشد. این پژوهشگر با توجه به حوزه ی مطالعاتی خود (بررسی تاریخچه ی فعالیت های فرهنگی ارامنه) اثر پیش رو را در سال ۲۰۱۴ م منتشر و به واسطه ی جایگاه ممتاز آن، تاکنون به عنوان پژوهشی کلیدی مورد توجه سایر پژوهشگران قرار دارد. اصلانی در این پژوهش با گذر از لایه های اولیه و فارغ از تاکید صرف بر خط تاریخی وقایع و همچنین با نگاهی تحلیلی به موضوعات تآثیرگذار، بر نگرش افراد فعال به ویژه متصدیان چاپخانه جلفای نو می پردازد. او پس از اشاره به چگونگی رشد و پیشرفت چاپخانه های ارمنی در سرتاسر جهان اسلام، نخست به مطالعه ی نقش خاچاطور کساراتسی و مروری اجمالی بر تأسیس اولیه ی چاپ فشاری در جلفای نو مبنی بر دانش بومی می پردازد. سپس به تلاش های هوانس جوغایتسی در راستای فراگیری و ورود دانش از غرب به این چاپخانه و در نهایت به سیاست های استپانوس وارداپت مبنی بر اخذ مستقیم ملزومات چاپ از غرب به واسطه ی بازرگانان ارمنی اشاره دارد. در مورد هریک از افراد مذکور، همواره تکیه پژوهشگر به بررسی رابطه ی آنان با شهرهای بندری، ارمنی های ساکن بندر و چاپگرهای فعال در این شهرها معطوف می باشد و در هر دوره برای آنان، ضریب ها تآثیر گوناگونی را در راستای رشد و افول این چاپخانه مطرح می نماید. علاوه بر این، اصلانی برای اولین بار بر مبنای اسناد و همچنین با نگاهی نو، به شرایط مذهبی و جغرافیایی به عنوان عواملی تآثیرگذار بر فعالیت این چاپخانه و متصدیان آن اشاره دارد و در انتها به تحلیل درباره ی اثرگذاری مجموعه ی این عوامل بر فرهنگ چاپ ارمنی در جلفای نو پرداخته است. در مجموع با وجود اختصار و حجم اندک، این پژوهش از نقاط قوت چندگانه ای برخوردار است که به پیشنهاد مدیریت محترم انتشارات ورقان، ترجمه ی آن صورت پذیرفت. در ابتدا، پژوهش حاضر را می توان ارائه ی اطلاعاتی نوین به صورت منسجم، فارغ از زیاده گویی، عدم تکرار یافته های پیشین و مبنی بر نگرش بینا رشته ای و براساس رویکردی تحلیلی دانست. دومین نکته ی حائز اهمیت، تسلط محسوس پژوهشگر به زبان ارمنی و متعاقبا خوانش و بهره گیری از منابع و پژوهش های مرتبط است. سوم، دسترسی انحصاری پژوهشگر به کتاب های محدود چاپ شده در چاپخانه جلفای نو و استفاده از اطلاعات موجود، به ویژه در انجامه های این آثار می باشد. چهارم، بهره گیری از اسناد و نامه های منتشر نشده ی آرشیو ایالتی فلورانس برای نخستین بار می باشد که بی شک این موضوع، موجب افزایش ضریب اهمیت این پژوهش گردیده است.