کتاب واکاوی مؤلفه های شهر اسلامی در طرح های شهری حسین حاتمی نژاد نشر نور علم

شهرها در کنار تاریخ پرپیچ‌وخم و فرازوفرودهای فراوانی که از زمان پیدایش خود تاکنون دیده‌اند؛ همواره یکی از پیچیده‌ترین و پررمزورازترین مفاهیم ذهنی و عینی ساخته دست بشر بوده‌اند و در حقیقت یکی از محصولات بشری هستند که نمی‌توان آن‌ها را در دیدگاهی صرف و یک‌جانبه درک نمود؛ بنابراین شهر مکان طیف متنوعی از کنش‌ها در ابعاد مختلف است به‌طوری‌که افراد و گروه‌های فکری با تخصص‌ها و نگرش‌های گوناگون به ارائه تعریف یا تعاریفی از شهر پرداخته‌اند و برخلاف تصور عموم تنها سازندگان و طراحان شهر به معرفی و بیان شهر و ویژگی‌های آن نپرداخته‌اند. شاعر و معمار و جغرافیدان و جامعه‌شناس و مدیر شهری؛ همه و همه به ارائه تعاریفی از شهر، از دریچه ذهن خویش پرداخته‌اند و دیده می‌شود که در تعاریف و نگاه‌هایشان گاهی به تحسین و گاهی به‌نقد شهر پرداخته‌اند. تفاوت‌های موجود در تعاریف ارائه‌شده از شهر، همیشه بیشتر از مشابهت‌ها و هماهنگی‌ها بوده است. همان‌گونه که گاهی شاعر از پلیدی‌ها و پلشتی‌های شهر ناله‌ها سر می‌دهد و در همان حال جغرافیا آن را عرصه تحرک و سرزندگی معرفی می‌کند و... . به‌علاوه تلاش‌ها و دغدغه‌های فکری صورت گرفته در زمینه شهر موجب ارائه مفاهیمی در سطوح جهانی، ملی و منطقه‌ای؛ تجارب شهرهای نوین و دستورات مستخرج از دین اسلام و منابع اسلامی‌شده است که برای دسته‌ی اول می‌توان به مفاهیم صلح، رفاه، کیفیت زندگی و مجموعه‌ای از مفاهیم مبین توسعه انسانی اشاره کرد و در دسته دوم نیز تلاش‌ها برای ارتقای نقش و جایگاه شهرها و تعریف عملکردهایی نوین منطبق بر نیازهای شهروندان مانند شهر پایدار، شهر سبز، شهر الکترونیک، شهر خلاق، شهر هوشمند، شهر مبتنی بر توسعه حمل‌ونقل، شهر بیوفیلیک، شهر شاد، شهر دانش‌بنیان، شهر تاب‌آور، شهر سالم و امثال این‌ها صورت گرفته است. و درنهایت در دسته سوم می‌توان زیستن در جامعه‌ای مملو از طراوت و سرزندگی؛ که علاوه بر ایجاد شرایط مناسبی برای زندگی فعلی، نویدبخش آینده‌ای زیباتر از حال باشد و درعین‌حال متضمن نیازهای اخروی ساکنان نیز باشد؛ را در نظر گرفت که می‌تواند در بستر مکانی به نام شهر اسلامی محقق شود. بر اساس دستورات دین و منابع اسلامی؛ مهم‌ترین عناصر و صفات سازنده شهر اسلامی چون پرستش خداوند، تقوی و پرهیزکاری، هدایت و تربیت، ذکر و تفکر، عدالت، صلح، شکر و سپاس، عبرت، امنیت، احسان، سکونت پرهیزکاران و دانشمندان، مسئولیت‌پذیری در برابر محیط‌زیست و جانداران، نظم، پاکیزگی، دارای شهروندان عادل، صالح و مؤمن، میانه‌روی و زیبایی می‌باشند. لازم به ذکر است یکی از علت‌های استفاده از شاخص‌های متنوع و اطلاق نام اسلامی به مجموعه‌ای از شاخص‌ها این است که یادآوری شود در دنیای کنونی تلفیق مباحث اسلامی با نیازهای روز ضروری می‌باشد و نه‌تنها نمی‌توان مجموعه اقدامات صورت گرفته در هر مکان و برآمده از هر جهان‌بینی و تفکری را نادیده گرفت؛ بلکه باید از بهترین آن‌ها بهره گرفت و با رعایت اصول و موازینی به کارشان بست. حال یکی از راه‌های شناخت و بررسی روند توسعه یک شهر و اصول، موازین و قوانینی که یک شهر را بر اساس آن بنا می‌نهند و آینده آن را پیش‌بینی می‌کنند، طرح‌های توسعه شهری است؛ بنابراین سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی کارآمد و اثربخش در حوزه‌های مختلف توسعه‌ای مستلزم شناخت و ارزیابی هرچه دقیق‌تر طرح‌های توسعه شهری است. بدون داشتن تصویری روشن از وضع موجود و روندهای آن، هدف‌گذاری واقع‌گرایانه و خط‌مشی‌گذاری برای تحقق آن دور از انتظار است. حال ازآنجایی‌که ایرانیان از اولین اقوامی‌بودند که به یکجانشینی و سکونت‌گاه‌های شهری و روستایی روی آوردند، مجموعه‌هایی عظیم، تحسین‌برانگیز و درخشان از مکان‌گزینی با اندیشه و طرح‌های از پیش تعیین شده-مشابه طرح‌های توسعه شهری امروزین- داشته‌اند. بنابراین با توجه به آنچه بیان شد؛ در نخستین فصل از کتاب حاضر که تحت عنوان «شهر از دیدگاه علوم مختلف» تدوین شده است؛ شهر کالبدی معرفی شده است که به‌نوعی تمام علوم و شاخه‌های بشری درگیر با آن می‌باشند. حال سرچشمه‌ها و اصول و مبانی متفاوت در علوم سبب گردیده است تا مفاهیم و تعاریف متفاوتی از شهر در بین علوم مرتبط و گاه غیر مرتبط با شهر رایج گردد؛ چراکه هر علمی به فراخور پایه‌های علمی خود و از دریچه‌ی همان علم به شهر نگریسته است. این علوم حوزه‌های مختلفی چون علم جغرافیا، جامعه‌شناسی، معماری، شهرسازی و مدیریت شهری، روانشناسی محیطی، عمران، تاریخ، اقتصاد، بیولوژی، سیبرنتیک، هنر شعر، سیاست، اقتصاد سیاسی و... را شامل می‌شوند. بر اساس بررسی‌های صورت گرفته؛ در بین برخی علوم وجود نوعی ارتباط و تعبیر مشابه نسبت به شهر مشاهده می‌شود که این امر تا حدی بیان‌گر زمینه‌های مشترک و همپوشانی موضوعی بین آن رشته‌ها بود؛ مانند معماری، شهرسازی و مدیریت شهری، عمران و...؛ و در حالت دوم نوعی تضاد و عدم درک مشابه بین برخی علوم نسبت به شهر مشاهده می‌شود که در سویی چهره‌ای منفور و بیگانه از شهر را به تصویر می‌کشد مانند شهر از دیدگاه برخی شاعران و در سویی دیگر شهر مظهر پیشرفت و سعادت بشر معرفی می‌گردد؛ مانند شهر از دیدگاه علم جغرافیای شهری. همچنین بر اساس تقسیم‌بندی دیگری؛ در دسته‌ای از علوم تأکید و توجه غالب بر روی جنبه‌های فیزیکی و کالبدی شهر بوده است مانند علوم عمران، معماری، سیبرنتیک، شهرسازی و...؛ که این علوم بیشترین توجه خود را به جنبه‌های کالبدی و ظاهری شهر معطوف ساخته‌اند و در دسته‌ای دیگر از علوم توجه بر بعد محتوایی و فراکالبدی شهر بیش از بعد کالبدی آن بوده است مانند شهر از نگاه شاعران، جامعه‌شناسی شهری، روانشناسی محیطی و... همچنین در ادامه‌ی فصل نخست به جهت برقراری ارتباط با فصول بعدی به ارائه‌ی مفاهیمی چون شهر از منظر اسلام، پیشینه شهرهای اسلامی، شهر اسلامی و شهر مسلمانان و اصول طراحی آن پرداخته شده است. در دومین فصل از کتاب حاضر که تحت عنوان «فصل دوم: شاخص‌های معرف شهر اسلامی» می‌باشد؛ هدف ارائه شاخص‌هایی بوده است که بتوانند معرف یک شهر اسلامی اصیل باشند؛ شاخص‌هایی که بتوانند ذات و ماهیت شهر اسلامی را در ظاهر و باطن تا حد زیادی آشکار کنند و اهداف مدنظر آن را پیگیری نمایند. بدین منظور با روش استدلال منطقی – تحلیلی از گزاره‌های مفهومی و نظری بر پایه‌ی منابعی چون (رتبه‌بندی‌های جهانی ارائه‌شده در زمینه ارتقا کیفیت زندگی انسانی، کلام الهی و کلام معصومین، اجماع خبرگان و یافته‌های نوین جوامع در باب شهر اسلامی) استفاده شده است. اشاره می‌شود که علت اشاره به شاخص‌هایی که مستقیماً برگرفته از اصول و موازین اسلامی نیست، به‌این‌علت است که مطلقاً نمی‌توان در دوره کنونی شهری اسلامی را پایه‌ریزی کرد و از دستاوردهای نوین حوزه برنامه‌ریزی و طراحی شهری و سایر علوم مرتبط بهره نگرفت. و درنهایت سومین فصل تحت عنوان «واکاوی مؤلفه‌های شهر اسلامی در طرح‌های شهری» که هدف اصلی کتاب حاضر را پوشش می‌دهد بر آن بوده است که پس از دستیابی به شاخص‌‌هایی نسبتاً جامع که معرف سه دسته الگوی ارائه‌شده باشند، بتوان میزان استفاده و کاربرد شاخص‌های مستخرج را در طرح‌های توسعه شهری ایران با تأکید بر طرح‌های جامع شهری، طرح‌های هادی شهری و طرح‌های تفصیلی موردبررسی قرار داد. بدین ترتیب کم و کیف طرح‌های توسعه شهری، ایده اولیه آن‌ها، میزان به‌روز شدن آن‌ها در طول زمان، بومی‌بودنشان، چگونگی تهیه، تصویب، اجرا، اهدافی که دنبال می‌کنند، میزان موفقیت در مرحله تهیه و تدوین و اجرا و به‌طورکلی نقش و اهمیت شاخص‌های مستخرج در طرح‌های توسعه شهری بررسی خواهد شد.