کتاب مارکسیسم نشر انتشارات مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه

در این یادداشت جا دارد که از خود بپرسیم منظور از رویکرد مارکسیستی به روابط بین‌الملل چیست؟ مارکسیسم خصوصاً برای نظریۀ روابط بین‌الملل و به‌طور کلی برای تحلیل سیاست جهان چه موضوعیتی دارد؟ مارکسیسم برای پیمودن دریای متلاطم ژئوپلیتیک معاصر چه ابزارهایی می‌تواند در اختیار ما بگذارد؟ همان‌گونه که فصل‌های مختلف کتاب حاضر نشان می‌دهد، هیچ رویکرد «مارکسیستی» واحدی به سیاست جهان نداریم، بلکه «مارکسیسم‌های متعددی» داریم که نمایندۀ تفسیرهای متفاوت و متعارضی از مارکس و دیگر اندیشه‌ورزان سرشناس ماده‌گرایی تاریخی هستند. پس «رشتۀ فکری وحدت‌بخش» این تنوع رویکردهای مارکسیستی و وجه تمایز مارکسیسم از دیگر نظریه‌های سنتی‌تر روابط بین‌الملل مانند (نو)واقع‌گرایی یا (نو)لیبرالیسم چیست؟ چهار اصل محوری اندیشۀ مارکسیستی را می‌توان برشمرد که روی هم آن را از نظریه‌های سنتی روابط بین‌الملل متمایز می‌سازند. نخست، رویکردهای مارکسیستی به روابط بین‌الملل سعی در «زدودن شیء‌انگاری‌» ساختارهای ظاهراً «طبیعی» یا پیشاتاریخی سیاست جهان و برملاساختن شالوده‌های «تاریخی» و «جامعه‌شناختی» سیاست جهان و مقوله‌های سنتی روابط بین‌الملل مانند «نظام بین‌الملل»، «اقتدارگریزی»، «توازن قدرت» یا خود «امر بین‌المللی» دارند. دوم، رویکردهای مارکسیستی هنگام شناخت و تبیین سیاست جهان پای‌بند روش‌شناسی کل‌نگرانه هستند و همین درک قوی «کلیت»، اندیشۀ مارکسیستی را از بیشتر نظریه‌های متعارف و مرسوم روابط بین‌الملل متمایز می‌سازد. مارکسیسم تقطیع تحلیلی جهان اجتماعی به حوزه‌هایی که ظاهراً باید جدا از هم بررسی شوند قبول ندارد و با هرگونه فرض روش‌شناختی که واقعیت‌های اجتماعی را به حوزه‌های متقابلی دوپاره سازد مخالف است، چه واقع‌گرایی والتس باشد که داخلی و بین‌المللی را از هم جدا می‌سازد و چه برسازی وِنت که دریافتی دوگانه از «امر مادی» و «امر اندیشگانی» دارد. در نتیجه، کنشگران و ساختارهای اصلی سیاست جهان تنها دولت‌های ملی و نظام‌های بین‌المللی تحلیل (نو)واقع‌گرایانه و (نو)لیبرالی نیستند، بلکه طبقات، جنبش‌های اجتماعی، نیروهای بازار اقتصادی، اندیشه‌ها، هویت‌ها و هنجارهای مطرح در سطح بین‌المللی و غالباً فرامرزی و جهانی هم هستند. سومین ویژگی اندیشۀ مارکسیستی در حوزۀ روابط بین‌الملل، درانداختن برنامه‌ای پژوهشی برای درک پدیده‌های اجتماعی در مناسبات گوهری‌شان و پرهیز از گمراه شدن است. این برنامه متضمن نوعی فلسفۀ علم است که بر واقع‌گرایی انتقادی پایه می‌گیرد. اما این تأکید بر «گوهر» به جای «ظاهر»، گواه تقلیل‌گرایی اقتصادی مارکسیسم نیست. سرانجام اینکه ماده‌گرایی تاریخی تنها در پی تبیین سیاست جهان موجود نیست، بلکه سعی در بهبود ریشه‌ای آن دارد. مارکسیست‌ها بین نظریه و عمل تمایزی جدی قائل نیستند، بلکه آنها را در رابطه‌ای ضروری و دیالکتیکی با هم می‌دانند. برخلاف نظریه‌های «مشکل‌گشای» نوواقع‌گرا و نولیبرال، مارکسیسم نظریه‌ای انتقادی است که برداشتی قوی از رابطۀ دانش با سیاست دارد.