کتاب جمع میان آرای دو فیلسوف نشر انتشارات دانشگاه تهران

ماجد فخری دربارۀ اهمیت اثولوجیا بر آن است که این کتاب بیش از همۀ آثار دیگر بر فلسفۀ اسلامی تأثیر گذاشته است. به‌زعم وی، برخلاف تصور رایج، متافیزیک ارسطو نبود که واجد بیشترین تأثیر بر فلسفۀ اسلامی بود، بلکه این اثولوجیا بود که از همان ابتدا در برداشت مسلمین از ارسطو مؤثر بود. حتی کندی، نخستین فیلسوف اسلامی، که با زبان‌های خارجی آشنایی چندانی نداشت، یک مسیحی سریانی کتاب را برایش ترجمه کرد و او آن را مطالعه نمود (فخری، ۱۳۷۲: ۳۶). بنابراین، این کتاب برای مسلمانان مانند یک موهبت الهی بود؛ زیرا حلقۀ واسطی میان فلسفۀ بشری و ایمان الهی بود. همان‌طور که نویسندۀ اثولوجیا آورده و از عنوان این کتاب نیز برمی‌آید، بحث اصلی آن ربوبیّت است که به‌عنوان علّت اولی فلسفی درنظر گرفته شده و زمان و مکان تحت آن‌اند. فلوطین در این اثر توضیح داده که، به‌زعم او، چگونه کثرت از احد پدیدار می‌شود؛ این نظریه، بدون شک، بسیاری از پرسش‌های فلسفی فلاسفۀ مسلمان دربارۀ چگونگی خلق، ابداع، فیض، و مفاهیمی مشابه را توضیح می‌دهد. برخورد مسلمانان با این اثر احترامی عمیق آمیخته با نوعی هیجان فلسفی بود و تقریباً بزرگ‌ترین فلاسفۀ مسلمان را جذب خود کرد. اما آیا باید کل نظر فارابی را به این نسبت داد که او و هم‌قطارانش اثولوجیا را از آنِ ارسطو دانسته‌اند؟ این‌طور نیست؛ زیرا اگر چنین بود، فارابی فقط باید به این کتاب استناد می‌کرد؛ اما او در کلیّت فلسفۀ ارسطو قرابت با فلسفۀ افلاطونی می‌بیند. از سویی، فارابی چشم‌وگوش‌بسته همۀ آرای افلاطون و ارسطو را نپذیرفته است؛ او در آثار دیگرش نقدهایی بر این دو دارد و بسیاری از آرای آنان را رد می‌کند.