جستارهایی در ابعاد فرهنگی و اجتماعی بحران ویروس کرونا در ایران

پایان سال ۱۳۹۸ برای جامعه ایران، چندان خوشایند نبود، با همه سختی­هایی که این سال داشت، شاید نزدیکی به عید نوروز می­توانست مرحمی بر رنج­ها و ناراحتی­های جامعه ایرانی باشد، اما خبر شیوع ویروس کرونا و ناشناختگی و فقدان داروی مؤثر برای آن، اضطراب دیگری را بر این جامعه وارد کرد. فراگیرتر شدن آن ویروس، هرچه بیشتر جامعه را به یک موقعیت ناامن از نظر سلامت و بهداشت فرو برد. در نهایت توسط دولت، موقعیت بحرانی شیوع بیماری واگیر اعلام شد و در سطح جهانی هم به عنوان یکی از دشوارترین موقعیت­های پاندمیک در تاریخ مدرن جهان توسط سازمان بهداشت جهانی مطرح شد. با شیوع کرونا، جامعه به سمت وضعیت تعلیق رفت. به تدریج امر جاری و نهادهای جامعه هرکدام بعد از دیگری برای جلوگیری از شیوع این بیماری به سمت تعطیلی رفتند و در این میانه بخش­هایی از فرودستان جامعه که امیدی به اندک کار و درآمد شب عید داشتند، هرچه بیشتر سفره­شان خالی شد. کم کم کرونا همه اقشار و همه ابعاد زندگی ما را تحت شعاع خودش قرار داد. از این­رو آنچه که اهمیت دارد آنست که شیوع ویروس کرونا را نمی‌توان صرفاً یک پدیده پزشکی دانست. شیوع ویروس کرونا عملاً به یک بحران اجتماعی بدل شده است که نه تنها بدن­ها و بهداشت ما را درگیر کرده، بلکه پیامدهای بسیار جدی‌ای برای فرهنگ، دین، سیاست و اقتصاد ایران و جهان داشته و دارد و باید آن را به‌مثابه یک بحران اجتماعی در معنای تام و وسیع آن و شاید یک "ابربحران" در نظر گرفت. از این رو ضروری است که در مورد ابعاد اجتماعی و فرهنگی این موقعیت پاندمیک جهانی بیشتر و بیشتر تامل داشته باشیم. زیرا حل این بحران و گذار از آن مستلزم همکاری و همیاری وسیع در همه بخش­های جامعه است، بدون همراهی جامعه و فرهنگ­سازی مناسب، امکان گذار از این بحران بزرگ نخواهند بود. برای این هدف لازم است که درک درستی از مکانیسم‌ها و ابعاد اجتماعی و فرهنگی بحران کرونا در جامعه ایرانی داشته باشیم، تا از این طریق بتوان در سیاستگذاری‌های لازم برای مدیریت اجتماعی این بحران، همه ذی­نفعان و ذی­نفوذان اجتماعی و همچنین همه فرآیندهای موثر و تعیین­کننده را شناسایی و مورد توجه قرار دهیم. در شرایط بحران کرونا، بدون توجه به زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی، نه تنها امکان اثرگذاری مثبت اندک خواهند بود، بلکه هرگونه بی‌توجهی به وجوه اجتماعی مدیریت بحران کرونا، می‌تواند فاجعه‌ها و دردسرهای بیشتری را دامن بزند. از این رو پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی به عنوان اتاق فکر فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، در این شرایط بحرانی تلاش کرده است در گام اول، صرفاً به کمک جمعی از اعضای هیئت علمی خود بخشی از ابعاد فرهنگی و اجتماعی بحران کرونا در ایران را مورد تأمل قرار دهد تا بتواند با روشن کردن هرچه بیشتر وجوه فرهنگی و اجتماعی این بحران، به سهم خود در مدیریت اجتماعی این بحران مشارکت داشته باشد. همچنین پژوهشکده در نظر دارد به‌عنوان گام دوم، تا پایان فروردین ۱۳۹۹ مجموعه‌ای از تأملات صاحبنظران حوزه آموزش عالی را در خصوص ابعاد و پیامدهای بحران کرونا برای نظام علم و آموزش عالی ایران تهیه و تدوین کند تا بتواند از یکسو پیامدهای این بحران در آموزش عالی و تغییرات برنامه­ریزی شده مورد نیاز را مطرح و درباره آنها به تأمل بپردازد و از سوی دیگر مسئولیت اجتماعی آموزش عالی در این شرایط بحرانی را مورد بحث قرار دهد و به تأمل درباب دگرگونی­ها و تغییرات احتمالی که این بحران در نظام علم و معرفت جامعه معاصر به­وجود خواهد آورد بپردازد. امید است این تلاش اولیه بتواند زمینه بیشتری برای گفتگوی ملی میان متخصصان دانشگاهی و مشارکت هرچه بیشتر آنها برای مدیریت اجتماعی بحران کرونا ایجاد کند تا این قشر بتواند به نوبه خود در گذار کشور عزیزمان و هم چنین جامعه جهانی از این بحران نقش خویش را ایفا کند. کمال امتنان خواهد بود اگر با نظرات، انتقادات و پیشنهادات خود به بهتر شدن و کیفیت این تأملات در خصوص بحران کرونا، پژوهشکده را یاری کنید. حسین میرزائی