مطهری، مصلح یا انقلابی
در گفتگو با عزت‌الله سحابی، عبدالمجید معادیخواه، علی‌اکبر معین‌فر، احسان نراقی، ابراهیم یزدی

مرتضی مطهری در حوزه علوم دینی، به‌عنوان فقیه، شارح فلسفه ارسطویی ـ صدرایی و خطیب شناخته می‎شود. بر مبنای همین وجوه، در خارج از حوزه علوم دینی و به‌ویژه در حوزه سیاست و اجتماع هم اصولگرا بود، هم انقلابی و مصلح. او با آنکه خاستگاه خراسانی داشت، بالیده حوزه علمیه قم بود. در دوره پس از آیت‎الله حاج‎ شیخ ‎عبدالکریم حائری یزدی به قم آمد و شاهد حوادث پس از شهریور ۱۳۲۰ در این شهر بود. از درس آیت‎الله حاج‎آقا حسین طباطبایی بروجردی بهره‎مند شد، اما برخلاف دوست و همدرس‌اش، شیخ ‎حسینعلی منتظری، در قم اقامت نگزید. مطهری به تهران، مرکز ثقل حوادث سیاسی و اجتماعی، رهسپار شد؛ هجرتی که او را در مسیر تجربه‎های جدید قرار داد. اگرچه ارتباط خود را با قم نگسست، اما ارتباطش با آن بیشتر به جهت تدریس در دارالتبلیغ آیت‎الله سیدکاظم شریعتمداری بود. مؤسسه دارالتبلیغ در آن زمان، مرکزی دینی با ایده‎ها و روش‎های نو بود که با مدارس سنتی دینی متفاوت می‎نمود. مطهری در تهران با محافل و مجامعی متفاوت از قم محشور شد. در روزگار تلاطمات سیاسی و اجتماعی کشور، با جوانانی مرتبط شد که درباره حیات دینی خود سؤالاتی داشتند. مرتضی مطهری با این جوانان وارد تعامل شد. خطیب محافل و مراسمی شد که در آن‌ها گفتگو به‌جای تک‌گویی حاکم بود. اندیشه و نظرش در محک این تجربه صیقل خورد. هرچند در بعضی موارد بر آنچه اعتقاد داشت و می‎اندیشید، استوارتر شد. چنانچه با انتقاداتی که به نهاد روحانیت داشت و بخشی از آن را در مقاله‎اش با عنوان «مشکل اساسی در سازمان روحانیت» در کتاب «بحثی درباره مرجعیت و روحانیت» ابراز کرد، اما در واگذاری مرجعیت فکر دینی به روشنفکران دینی یا سهیم‎ساختن آنان مقاومت کرد. این مقاومت به رویارویی او با مهم‎ترین نماد روشنفکری دینی، علی شریعتی، انجامید. این در حالی بود که درباره مهدی بازرگان، دیگر ستون روشنفکری دینی، نگاهی همراه و مداراجو داشت. مطهری با وجود انتقاد به کتاب «راه طی‎شده» اثر بازرگان، در انتقاد از شریعتی او را با خود همراه ساخت و به پیشنهاد مطهری بود که بازرگان به سمت نخست‎وزیر دولت موقت انقلاب برگزیده شد. مطهری اما بسیار زود از صحنه جمهوری اسلامی غایب شد. ترور او به دست گروه فرقان ـ که مدعی میراث‎داری علی شریعتی بود ـ جدالی را عیان کرد که در کوران حوادث انقلاب به فراموشی سپرده شده بود. اقدامات گروه فرقان اما نشان داد آنان بیش از آنکه به شریعتی معتقد باشند، با کارگزاران انقلاب عناد دارند. گونه‎گونی قربانیان آنان خود دلالتی بر این نظر است. البته گروه‌ها و افراد دیگر مرتبط با شریعتی در دهه شصت تحت تأثیر حوادث و نزاع‎های سیاسی منزوی و محبوس شدند، اما جدال اصلی را می‎توان در حزب جمهوری اسلامی جستجو کرد. این حزب که به‌طور پنهان دچار نزاع هواداران مصدق و کاشانی بود، به‌مرور گرفتار دوگانه مطهری ـ شریعتی شد. این دوگانه بیشتر بهانه و دستاویزی برای راستگرایان حزب بود. چه آنان کمترین نسبت را با اندیشه‎های مطهری داشتند. مقصود آنکه در لوای این دوگانه‎سازی، روایات مربوط به مطهری دچار اغراض سیاسی شدند. آنچه از او گفته شد، بیش از آنکه روایتی تاریخی باشد، روایتی پسین بود. درحالی‌که بسیاری از سخنرانی‎ها و گفتارهای مطهری در محافل روشنفکری دینی بیان شده بود، این قرابت انکار و بخش‎هایی از زندگی او در اثبات این انکار برجسته شد. تاریخ حسینیه ارشاد یا ناقص روایت شد یا دچار تقطیع و تحریف گردید. نیت‎خوانی‎ها جایگزین واقع‎نگاری‎ها شد. از همین رو، در بازخوانی میراث مطهری برای جمهوری اسلامی آشفتگی و مغالطه حاکم گردید. در پنج مصاحبه‎ای که در این کتاب آمده، سعی بر احتراز از چنین تصویرسازی است. تصویری که در پنج قاب فراهم آمده است. پنج قابی که با وجود شباهت‎هایی در برداشت‎های این افراد، حاصل نگاه و دنیای این آدم‎هاست. ثبت این روایات لازمه مستند‌نگاری درباره شخصیت‌های تاریخی است و ناگفته پیداست این روایات بایستی در محک روایات متعدد و منابع دیگر همچون اسناد قرار گیرند. عزت‎الله سحابی، عبدالمجید معادیخواه، علی‎اکبر معین‎فر، احسان نراقی و ابراهیم یزدی راویان برهه‎هایی از زندگی آیت‎الله مطهری و تجربه‎هایی از اندیشه و نگاه او در گذر زمان هستند. از تعامل مطهری با روشنفکران دینی، پایداری او در اعتقاداتش در بعضی مواقع و رواداری یا اصولگرایی‎اش سخن گفته‎اند. آنچه در این پنج قاب به‌طور نسبی وجود دارد، نگاه عاری از توجیه امروز با تمسک به مطهری است؛ نگاهی که در تاریخ‌نگاری ایدئولوژیک انقلاب ۵۷ غایب است ـ درحالی‌که تاریخ‌نگاری برای تصویرسازی گذشته به روایات پیشینی نیاز دارد نه روایات پسینی برای توجیه امروز. با آنکه محور این پنج مصاحبه شخصیت آیت‎الله مطهری و مشاهدات و تجربیات این افراد از حوادث پیرامون اوست، به اقتضای خاطره‎گویی، روایات حاشیه‎ای نیز گفته شده است. این روایات هم از نکته‎ها و نوگفته‎هایی مهم برخوردارند که بخش‎هایی از تاریخ معاصر و انقلاب ۵۷ را در بر می‌گیرند. چهار تن از این افراد، به‌جز حجت‎الاسلام معادیخواه، به دیار باقی شتافته‎اند. آرزوی رحمت الهی برای آن سفرکردگان دارم و امید که حجت‎الاسلام معادیخواه دیرسالی بزید. با توجه به چهل‌سالگی فقدان آیت‎الله مرتضی مطهری، لازم است چنین قاب‎هایی از تصویر او بیشتر شود تا او را تنها در قاب‎های رسمی به نظاره ننشینیم؛ قاب‎هایی که تمام وجوه شخصیتی و فکری او را نمایندگی نمی‎کنند. باشد که چنین باد. در پایان بر خود فرض می‎دانم از اسماعیل حسن‎زاده، مدیر بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه، و جواد ماه‎زاده، برای همراهی در انتشار این مجموعه شکر و سپاس داشته باشم. همچنین یاد و سپاس از علی ملیحی، دبیر تاریخ نشریه اندیشه پویا، دارم که بخش‎هایی از این مصاحبه‎ها را در این نشریه به چاپ رساند و برای انتشار متن کامل آن‌ها به صورت کتاب تشویق و ترغیبم کرد. همراهی‎ها و صبوری‎های همسرم، سمیه افشاریان مقدم، و دخترم، ترنم، با وجود سن کمش نیز ناگفتنی است. امید که حاصل این همراهی‎ها برای تاریخ و فرهنگ این مرز و بوم درخور باشد. رضا مختاری اصفهانی