کتاب رویکردهایی در تحلیل و نقد شعر معاصر عربی اثر نازک الملائکه نشر انتشارات دانشگاه شهید بهشتی

تغییر و تحولاتی که در جامعۀ معاصر عرب رخ داد موجب شد قالب سنتی شعر دیگر قادر به پاسخگویی نیازهای نسل جدید نباشد. روح آشفتۀ این دوران در قالب‌های سنتی اوزان خلیلی نمی‌گنجید و نمی‌توانست مفاهیم مورد نظر شاعران نواندیش را، تمام و کمال، منعکس کند؛ از این رو، ساختارگریزی و تحول در قالب‌های سنتی شعر گریزناپذیر بود. ظهور قالب‌های جدید شعری نمود بارز این ساختارگریزی است. شعر جدید که، در زبان عربی، «شعر حر» (یعنی شعر آزاد) نامیده شد، همچون اغلب جریان‌های جدید، آماج حملۀ سنت‌گرایان قرار گرفت. عده‌ای شاعران نوگرا را به ناتوانی در سرودن شعر سنتی متهم کردند و بر این باور بودند که آنان، برای فرار از دشواری‌های سرودن شعر سنتی، به شعر آزاد پناه برده‌اند. اما به‌گفتۀ نازک الملائکه، بانوی شعر معاصر عربی، موانعی که متعصبان در مسیر شعر نو ایجاد می‌کردند همچون سنگی بود که از کوه می‌غلتید، به دشت می‌افتاد و از حرکت بازمی‌ایستاد؛ بدون آنکه بتواند مانع جریان رود خروشان شعر آزاد شود. نازک الملائکه، پیام‌آور سنت‌شکنی در شعر معاصر، به‌گفتۀ خودش، نخستین کسی است که در عروض آزاد شعر سرود. وی، علاوه بر پیشگامی در سرودن شعر آزاد، دیدگاه‌هایی انتقادی مطرح کرد که تأثیری شگرف در شعر و شاعران معاصر برجای نهاد. این شاعر نوگرا منکر سنت نیست بلکه می‌کوشد به مخالفان و منتقدان خود بفهماند شعر آزاد بر پایۀ شعر سنتی بنا شده است؛ به‌گونه‌ای که می‌توان، از هر سرودۀ آزاد، مجموعه‌ای از اشعار خلیلی با بحرهای وافی، مجزوء، مشطور، منهوک و... استخراج کرد. او آزادی این نوع شعر را فقط در انتخاب تعداد تفعله‌های عروضی می‌داند. افزون بر این، نازک به قافیه معتقد است و سکوت و وقف در پایان بیت را ضروری می‌داند. او این دیدگاهش را در کتاب قضایا الشعر المعاصر مطرح کرده که، طی آن، جنبه‌های فنی شعر آزاد را تحلیل کرده است. همچنین، اصطلاحات جدیدی را ابداع کرده است که پیش از او مطرح نشده بود؛ همچون تقسیم ساختار به سه نوع ساختار هرمی، ساختار مسطح، ساختار ذهنی؛ و تقسیم تکرار به تکرار بیانی، تکرار تقسیم و تکرار ناخودآگاه. همین نکته اهمیت و ارزش دیدگاه وی را در این کتاب، برای شناخت شعر آزاد و جنبه‌های فنی آن، بیان می‌کند. به‌اعتقاد دکتر شفیعی کدکنی این کتاب «یکی از جامع‌ترین کتبی است که در باب تحولات فرم شعر عرب در عصر ما نوشته شده است و از هوشیاری و فراوانی اطلاع نویسنده خبر می‌دهد». از این رو، ترجمۀ کتاب حاضر برای آشنایی با شعر آزاد عربی، وزن‌ها، و بحرها، و ساختار آن و دیگر موضوعات مطرح‌شده در این کتاب، بی‌شک، برای علاقه‌مندان به شعر جدید مفید و آموزنده خواهد بود.