کتاب کار جوان
کارآفرینی

پیشگفتار

بررسی ادبیات تحقیق موجود در زمینه جوانی، حکایت از آن دارد که مقوله جوانی در گذشته ای نه چندان دور، به سبب کوتاهی دوران آن، چندان مطرح نبوده است، اما طی یکی دو سده اخیر و خاصه دهه های اخیر، مقوله جوانی به سبب فاصله افتادن بین بلوغ زیستی و بلوغ اقتصادی جوان، با گسترش و تعمیق بسیاری مواجه بوده است و همین امر آن را به مسئله ای مهم بدل کرده و با گذشت زمان، اهمیت و حساسیت آن بیشتر و بیشتر شده است. به این معنا که اگر در گذشته بلوغ زیستی و بلوغ اقتصادی، به شکل همزمانی رخ می دادند، با پیشرفت فناوری در جهان حاضر، بین این دو بلوغ، شکافی رخ داده است که با طولانی تر کردن دوره جوانی، تبعات زیستی، روان شناختی و جامعه شناختی قابل توجهی در پی داشته است؛ یعنی برخلاف گذشته که جوانی در سنین ۱۴-۱۳ سالگی به پایان می رسید، در حال حاضر با گسترش مرز اخیر، از سوی نظریه پردازان پایان جوانی سنین ۲۰، ۲۵، ۲۹ و حتی بیشتر اعلان می گردد. مسئله اخیر به شکل گیری قشر جدید جوانان انجامیده است و این امر، تحول قابل توجهی است که نمی توان به سادگی از کنار آن و مسایل عدیده اش گذشت. مسئله اخیر بسیاری از اولیای امور جوانان را در سطح جهان بر آن داشته است که با برنامه ریزی های حساب شده و انجام سرمایه گذاری های لازم، برای برخورد بهینه با مسایل زیستی، روان شناختی و جامعه شناختی قشر جدیدی که در جوامع مختلف پدید آمده است، اقدام نمایند.(برخوردی دو چندان را پیشه خود کنند). اما با ملاحظه برنامه های در نظر گرفته شده برای جوانان ایرانی پس از انقلاب (و خاصه پس از جنگ)، به نظر می رسد، حساسیت قشر جدید جوان، کمتر درک شده است و بیشتر از آن که این قشر به صورت یک سرمایه و فرصت برای جامعه دیده شوند، یک تهدید برای جامعه تلقی شده است که باید مشکل آن را حل کرد. به هر صورت بی توجهی به مبادی نظری لازم در زمینه جوانان و پیش گرفتن برنامه های عمدتاً سلیقه ای در امر جوانان، فضای مغشوشی پدید آورده است که فرض تهدید بودن جوانان را بیش از پیش دامن زده است. مسئله اخیر، محرک مرکز مطالعات و تحقیقات اجتماعی- فرهنگی شهرداری تهران شد تا به سهم خود برای کاهش آسیبی و خسرانی که در امر جوانان و برنامه ریزی برای آنان وجود دارد، از منظری تخصصی و منطبق با ارزش های جامعه ایران، به مسایل جوانان نگریسته،. از این رو با یاری طلبیدن از افراد متخصص و مجرب بخواهد تا در جهت به منظور تدوین برنامه های لازم، از جمله تدوین متونی همت گمارند که در عین در برداشتن ابعاد نظری لازم، حاوی رهنمودهای اجرایی و کاربردی مورد نظر برای اولیای امور و خاصه مراکز فرهنگی شهرداری باشند، مورد توجه واقع شد.
مجموعه کتاب کارجوان(۱)، حاصل تعامل پیش گفته است. این مجموعه از ویژگی هایی برخوردار است که در آثار مشابه، کمتر وجود دارد. برخی از این ویژگی ها، به شرح زیر هستند:

* توجه به ابعاد نظری مسایل مطروحه در امر جوانان؛
* انجام نظرسنجی های لازم یا گردآوری داده های میدانی لازم در سطح نوجوانان و جوانان برای تعمیق هرچه بیشتر بررسی های لازم؛
* توجه به مسئله تحول روانی نوجوانان و جوانان و پیشنهاد برنامه های اجرایی با توجه به مسئله اخیر.
برای بررسی تحولی موارد مذکور مورد نظر، داده های تحقیق از سه مقطع (پنجم) دبستان، (سوم) راهنمایی و (سوم) دبیرستان انتخاب شده و بررسی های لازم میدانی، بر روی آنان انجام پذیرفته است. مورد اخیر به لحاظ الگویی، برای برنامه ریزی اولیای فرهنگی نوجوانان و جوانان، الگوی بسیار مناسبی را پدید می آورد.
* با انتخاب پاسخ دهندگان تحقیق از سطح هر دو گروه دختران و پسران، توجه لازم به تفاوت های جنسیتی آنان در پیشنهاد برنامه های اجرایی، شده است.
* با توجه به واقعیت فقدان سرمایه لازم برای تخصیص آن به برنامه های نوجوانان و جوانان در ایران، تلاش شده است با استفاده از ابداع ها، ابتکارها، نوآوری ها و خلاقیت ها، به طراحی برنامه هایی اقدام گردد که با اتکا به بودجه هایی بسیار اندک، قابلیت اجرا داشته باشند.
* با عنایت به این که در غالب برنامه های تدوین شده، ملاحظات نظری بر ملاحظات اجرایی پیشی می گیرند، در متون تهیه شده تلاش گردیده است تا در عین توجه به ملاحظات نظری، مسایل اجرایی و کاربردی هم در نظر گرفته شوند. در این مجموعه، هم عرض با مباحث نظری، دستورالعمل های اجرایی لازم برای اولیای امر جوانان تدارک دیده شده است تا زمینه اجرای هرچه موفق تر برنامه های آنان را فراهم آورد.
انتظار اداره کل مطالعات اجتماعی و فرهنگی از اقشار دانشگاهیان، برنامه ریزان و مسئولان اجرایی جامعه برای ادامه کار اخیر، به شرح زیر است:
* به سبب تفاوت شرایط فرهنگی- اجتماعی ایران با بسیاری از کشورهای جهان، محیط ایران به شکل بالقوه می تواند عرصه جدیدی از نظریه پردازی های انسانی- اجتماعی باشد و به نظر می رسد دانشگاهیان با پی گرفتن جریان پدید آمده، بتوانند در جریان انجام مطالعات نظری و میدانی روی جوانان ایرانی، به مسایل موجود جوانان، عمق و غنای بیشتری بخشیده، حرف های جدیدی برای نظریه پردازی و ارایه راهکارهای تازه و نو درباره نوجوانان و جوانان در سطح داخل و خارج مطرح کنند.
* با توجه به برخی از یافته های تحقیق، ضرورت بازنگری اساسی در بسیاری از برنامه ها و خط مشی های پی گرفته شده در سطح نوجوانان و جوانان طی سه دهه اخیر، به شدت احساس می شود، از این رو از برنامه ریزان و اولیای فرهنگی جوانان انتظار می رود برای ممانعت از آسیب زایی برنامه های مزبور، با شهامت لازم به نقد و بررسی اندیشه های فرهنگی- اجتماعی- تربیتی حاکم بر برنامه های نوجوانان و جوانان پرداخته، به اصلاح آن ها، اهتمام ورزند.
* از مسئولان اجرایی و اولیای امور فرهنگی جوانان انتظار می رود، از یافته های این مجموعه و موارد مشابه، نهایت استفاده ممکن را داشته باشند.
در خاتمه از مولف محترم جناب آقای دکتر مرتضی منطقی، همکار ایشان آقای دکتر عطایی، ناظر طرح آقای دکتر محمدکمالی، مدیر کل قبلی این اداره کل جناب آقای سیدرضا مصطفوی، و همکاران اداره کل مطالعات که امکانات لازم برای تحقق این مجموعه را فراهم آوردند، تشکر و قدردانی می گردد.

دکتر علی اصغر محکی
مدیرکل مطالعات اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران

مقدمه

مفهوم کارآفرینی(۲) نخست در رشته اقتصاد مطرح شد. از این منظر کارآفرین(۳) فردی است که با اتکا به خلاقیت(۴) و نوآوری(۵) خویش و با توجه به فرصت های موجود، به ایجاد کسب وکاری جدید و به دست آوردن سود، اهتمام می ورزد. اما رفته رفته به سبب آن که مشخص شد مقوله کارآفرینی ماهیتی بین رشته ای دارد، نظریه پردازان دیگری از رشته های مدیریت و بازرگانی و بعدها روان شناسی و جامعه شناسی نیز به مسئله کارآفرینی توجه کرده، درباره آن دست به نظریه پردازی زدند.
طی دو سه دهه اخیر، مفهوم کارآفرینی در هنر، مسایل خدماتی، اجتماعی و آموزشی نیز مطرح گردیده است و مفهوم محدود اقتصادی کارآفرینی را گسترش داده است. در معنای جدید کارآفرینی، توجه به خلاء های موجود و تلاش برای حل خلاق آن در زمینه های مختلف اقتصادی، خدماتی، اجتماعی، هنری و آموزشی است.
در این اثر پس از مقدمه، در عنوان «کارآفرینی در نگاهی دوباره»، به جایگاه مقوله کارآفرینی در عصر حاضر پرداخته شده است، جایگاهی که برخی آن را همپای انقلاب اینترنتی و دیجیتالی تصور کرده، برهمین مبنا مشخصه عصر حاضر را انقلاب اینترنتی- دیجیتالی- کارآفرینی، عنوان می کنند.
در عنوان «اهمیت کارآفرینی»، اهمیت این معنا از دو منظر اقتصادی و فرهنگی- اجتماعی مورد بحث قرار گرفته است و تاکید گردیده است که نباید کارآفرینی را محدود در ابعاد اقتصادی و به صورت عاملی که تنها رفاه اجتماعی را به ارمغان می آورد دید، بلکه کارآفرینی در ارتقای بهداشت روانی جامعه، بازسازی تاریخی هویتی زنان و موارد مشابه، موثر واقع می آید.
فراز بعدی کتاب به بررسی دیدگاه های نظری مطرح شده در مورد کارآفرینی پرداخته است.
«ویژگی های شخصیتی افراد کارآفرین»، عنوان بعدی است که در کتاب مطرح شده است و ویژگی های شخصیتی افراد کارآفرین، نظیر ریسک پذیری، کنترل درونی، توفیق طلبی، استقلال طلبی، تفکر خلاق، بلندپروازی، و مانند آن ها، در این قسمت به اجمال مورد بحث قرار گرفته اند.
با این پیش فرض که حداقل قسمت هایی از کارآفرینی، قابل آموزش است، بحث آموزش کارآفرینی قابل طرح است، از این رو در عنوان «آموزش کارآفرینی»، ضمن بیان اثرات مثبت آموزش کارآفرینی برنگرش و رفتار کارآفرینانه افراد، از تاثیر آموزش اخیر روی سبک زندگی افراد و آماده سازی آنان برای استقبال از دنیای فردا، یاد شده است.
«نقش دولت در توسعه کارآفرینی»، فراز بعدی است که مطرح شده است، این عنوان به طرح فعالیت هایی پرداخته است که دولت های پیشرو برای افراد و موسسات کارآفرین خویش تدارک دیده اند.
در عنوان «فراز و فرود کارآفرینی در ایران»، ضمن بیان برخی از اقدام های نظری که از سوی برخی از مسئولان امر در تبیین اهمیت کارآفرینی در جامعه صورت پذیرفته است، خاطرنشان گردیده است که در عمل افراد کارآفرین چه در اقتصاد و چه در خدمات، با مشکلات و چالش های زیادی روبرو هستند که این دشواری ها از امکان عمل افراد و موسسات کارآفرین، می کاهند.
عنوان «افق های تازه کارآفرینی»، به طرح این مسئله پرداخته است که نباید کارآفرینی را محدود در کارآفرینی اقتصادی دید، بلکه در پی طرح مقوله کارآفرینی اقتصادی، کارآفرینی در ابعاد آموزشی، خدماتی، هنری و اجتماعی نیز مطرح گردیده است.
تیتر «کارآفرینی هنری»، از سویی با تاکید مشکلات فراروی کارآفرینی اقتصادی در ایران و از سوی دیگر با طرح برخی از مشکلات اجتماعی کشور (مانند خیل جوانان بی کار)، مقوله کارآفرینی هنری در ایران را (در شرایط فعلی و کوتاه مدت)، مورد تاکید قرار داده است. در ادامه این قسمت، نمونه هایی از کارآفرینی هنری در اقصی نقاط دنیا، ارایه گردیده اند تا ضمن ارایه برخی از ایده های موجود در این زمینه، گستره وسیع کارآفرینی هنری نمایانده شود.
عنوان «پیشنهادهای پژوهش»، در عمل به ارایه برخی از دستورالعمل های اجرایی پژوهش جهت تحقق کارآفرینی هنری در مراکز فرهنگی (از جمله فرهنگسراهای شهرداری)، پرداخته است.
در قسمت «پیشنهادهای تحقیق» با طرح دستورالعمل های اجرایی در جهت برگزاری جشنواره های کارآفرینی هنری، برگزاری دوره های آموزشی کارآفرینی هنری، ایجاد مراکز خود اشتغالی برای کارآفرینان هنری، تاسیس مرکز مطالعات و فرهنگ سازی کارآفرینی، بازارسازی و تجارت اینترنتی، اطلاع رسانی در زمینه کارآفرینی هنری و ارایه خدمات مشاوره ای به کارآفرینان هنری، تلاش شده است تا راهکارهای عملی طرح مسئله کارآفرینی، اطلاع رسانی، گسترش و فرهنگ سازی این مقوله توسط مراکز فرهنگی و فرهنگسراها، تشریح گردد.
به نظر می رسد با توجه به خط مشی های اخیر، در عمل بتوان کارآفرینی هنری را در گستره وسیعی در سطح جامعه محقق ساخت و اقشار قابل توجه جوانان را زیر پوشش آن قرار داد.
در خاتمه از همکاری های خانم اکرم مظاهری و آقای یداله دمیرچی که در آماده سازی این مجموعه به یاری بنده شتافتند تشکر و قدردانی می کنم. اجرشان ماجور باد.

گاهی مشخصه عصر حاضر سه انقلاب اینترنتی، دیجیتالی و کارآفرینی (که به سه انقلاب I-D-E معروف هستند) و در جهان حاضر به وقوع پیوسته اند، معرفی می گردند (قلی زاده، مقتدری، ۱۳۸۷).
برخی از نظریه پردازان از کارآفرینی به عنوان موتور رشد و توسعه (بدری و همکاران، ۱۳۸۵) و بعضی از این مسئله به عنوان یک مهارت جدید پایه در اقتصاد، یاد می کنند (هامودا(۶)، کولمن(۷)، و کورمیکان(۸)، ۲۰۱۰)، تعدادی نیز به سبب شگفت آفرین واقع شدن کارآفرینی، کارآفرینان موفق را «قهرمانان اقتصاد نوین» یا «سازندگان دنیاهای جدید» و کارآفرینی را موتوری خوانده اند که اقتصاد کشورها را به جلو می راند. به شکلی که برتری اقتصادی کشورهایی چون چین و آمریکا مدیون آن است. به عنوان مثال، ۳۷ درصد از مردم آمریکا علاوه بر شغل های رسمی و منظمی که دارند، به نحوی درگیر کسب و کار شخصی خویش هستند و ۷۰ درصد مشاغل جدید دنیا، به دست کارآفرینان راه اندازی می شود.
اهمیت واقعی کارآفرینی از آن جا آشکار می شود که تعداد دانشگاه هایی که کارآفرینی را آموزش می دهند، از یک دانشگاه (هاروارد) در سال ۱۹۴۷، به دو دانشگاه (هاروارد و نیویورک) در سال ۱۹۵۳، چند دانشگاه در سال ۱۹۷۰، بیش از ۴۰۰ دانشگاه در سال ۱۹۹۵، بیش از ۸۰۰ دانشگاه در سال ۱۹۹۹ و بیش از ۱۶۰۰ دانشگاه و دانشکده در سال ۲۰۰۲ رسیده و در بیش از ۴۰ نشریه علمی به زبان انگلیسی درباره ی کارآفرینی، مطلب چاپ می شود.
اما از این مهم تر، تغییر مکان این نوع آموزش از دانشگاه ها به مدارس است. در دهه ی ۱۹۹۰، زمانی که آموزش کارآفرینی در دانشگاه ها فراگیر شده بود، تنها در تعداد معدودی از مدارس کشورهای پیشرفته از قبیل آمریکا، انگلیس، آلمان و ژاپن و آن هم به طور آزمایشی، کارآفرینی آموزش داده می شد. اما اکنون می توان گفت، در مدارس آمریکا که تعدادشان بیش از تعداد کل دانشگاه های جهان است، کارآفرینی آموزش داده می شود. به طور کلی شمار زیادی از دانشگاه ها و مدارس دنیا، هر ساله بودجه ی زیادی را به برگزاری دوره های آموزش کارآفرینی اختصاص می دهند (حسینی خواه، ۱۳۸۷).
کارآفرین و کارآفرینی، اولین بار مورد توجه اقتصاددان ها قرار گرفت و تمامی مکاتب اقتصادی از قرن شانزدهم میلادی تاکنون به شکلی کارآفرینی را در نظریه های اقتصادی خود، مورد بحث قرار داده اند.
ریجارد کانتیلون(۹) اقتصاددان ایرلندی که در فرانسه می زیست، مبدع لغات کارآفرین وکارآفرینی بوده و آن ها را وارد ادبیات اقتصادی کرده است. ریشه ی اصطلاح کارآفرینی از فعل فرانسوی «Entreprendre» گرفته شده که به معنای به عهده گرفتن و متعهد شدن است. بنابراین، کارآفرین شخصی است که متعهد می شود کاری را انجام دهد، کارآفرینی سازه ای است که توسط به عقیده بعضی در ارتباط با مجموعه ای از ویژگی های شخصیتی (به ویژه ریسک پذیری، خلاقیت و بلندپروازی)، توسط بعضی دیگر در ارتباط با مجموعه ای از رفتارهای کارآفرینانه (مانند راه اندازی و توسعه ی کسب وکار) تعریف شده است و گروه دیگری نیز به ترکیب هر دو مورد اعتقاد دارند. بنابراین برای کارآفرین و کارآفرینی، تعریف مشخص و قطعی وجود ندارد. اما توافق عمومی وجود دارد که تعریف کارآفرینی گسترده تر از تعریف مدیریت کسب و کار و خوداشتغالی است. زیرا کارآفرینی علاوه بر مهارت های کسب و کار، مهارت های شخصی دیگری همچون خلاقیت، نوآوری و ریسک پذیری را نیز شامل می شود (حسینی خواه، ۱۳۸۷).
جان استیوارت میل(۱۰) کارکرد و عمل فرد کارآفرین را شامل هدایت، نظارت، کنترل و مخاطره پذیری می دانست و عامل متمایز کننده مدیر و کارآفرین را مخاطره پذیری معرفی می کرد.
فرانک نایت(۱۱) در سال ۱۹۲۱ در کتاب خود با عنوان «مخاطره، عدم قطعیت و سود»، کارآفرین را به عنوان عامل اصلی تحول در هر نظامی معرفی کرد. وی عدم قطعیت را عاملی جدا نشدنی در تصمیم گیری می دانست و معتقد بود که در هر کسب و کار، موقعیت منحصر به فردی حاکم است و تناوب نسبی رویدادهای پیشین را نمی توان در ارزیابی نتایج احتمالی آینده به کار برد. طبق نظر وی مخاطره های قابل اندازه گیری را می توان از طریق بازارهای بیمه تعدیل کرد، اما این مسئله در خصوص شرایط عدم قطعیت، صدق نمی کند. کسانی که در شرایط عدم قطعیت شدید به اتخاذ تصمیم می پردازند، باید پیامدهای کامل آن تصمیم ها را نیز به شکل شخصی بپذیرند. چنین افرادی کارآفرین، یعنی صاحب کسب وکار هستند، نه مدیران حقوق بگیری که در خصوص مسایل جاری و روزمره تصمیم گیری می کنند.