جایزه نوبل ادبیات ۲۰۲۲ به آنی آرنو نویسنده ۸۲ ساله فرانسوی رسید. مراسم اهدای جوایز نوبل ۲۰۲۲ در شب دهم دسامبر در شهر استکلهم سوئد برگزار شد. طبق روال هر ساله جایزه نوبل در بخش‌های مختلف برندگان خود را اعلام کرد. در کنار نام کسانی چون؛ آلن اسپکت، جان اف کلازر و آنتون زیلینگر برنده نوبل فیزیک، کارولین برتوزی، مورتن ملدال و کارل بری شارپلس برنده نوبل شیمی و سوانت پابو برنده نوبل پزشکی، آنی آرنو به عنوان برنده جایزه نوبل ادبیات ۲۰۲۲ معرفی شد.
آنی آرنو با دریافت این جایزه پای جای پای پاتریک مودیانو آخرین نویسنده فرانسوی گذاشت که نوبل ۲۰۱۴ را از آن خود کرد. تاکنون ۱۵ فرانسوی و ۱۶ زن توانسته‌اند این جایزه معتبر را از آن خود کنند.
آنی آرنو؛ روزمره‌نویس فرانسوی
با گسترش شبکه‌های اجتماعی و تغییرات بنیادینی که در شیوه نگارش ادبی نویسندگان جهان پدیدآمده است، روزمره‌نویسی به سبکی رایج در میان نویسندگان بدل شده و توانسته محبوبیت بسیاری به دست آورد. شاید تصور ما از خاستگاه روزمره‌نویسی به شبکه‌های اجتماعی و به خصوص به فیسبوک برگردد. تجربه همگانی ما از نوشتن عادات و اتفاقات روزمره در فیسبوک حجم عظیمی از «متن» را به معنای عام آن پدید آورد که شاید اگر روزی کسی دست به جمع‌آوری و مرتب‌سازی آن بزند به عنوان سندی قابل اتکا از زیست مردمان قرن بیست و یکم و ادبیات آن‌ها باشد. اما تجربه روزمره‌نویسی تاریخی بسیار دورتر از شبکه‌های اجتماعی دارد و در سبک‌هایی چون اتوبیوگرافی – خودزندگینامه نویسی- قابل ردیابی است.
آنی آرنو نیز از جمله نویسندگانی است که از نخستین تلاش‌هایش در نویسندگی سراغ این سبک رفته و داستان‌هایش را از زندگی واقعی خودش شروع کرده است. او که در سال ۱۹۷۴ میلادی اولین رمانِ خود با نام «پاک شده» -cleaned up- را منتشر کرد. او در همین اولین رمان خود سراغ یکی از دردناک‌ترین تجربه‌های شخصی‌اش رفت.
آرنو در نوجوانی وقتی که تنها یک دانش‌آموز از طبقه کارگر نورماندی بود، مجبور به سقط جنین غیرقانونی شد. تجربه‌ای بی‌شک بسیار مهیب برای آن سن و سال که تاثیر بسزایی در آینده او و نویسنده شدنش داشت. داستان رمان پاک شده روایتِ دردناک زنانی از طبقه کارگر فرانسوی و رنج‌هایی است که زیستِ در طبقه فقیر به آن‌ها تحمیل کرده بود. او در این رمان بازنمایی کاملی از تجربیات شخصی‌اش دارد که البته محدود به یک شخص و یک زن نبود.
آرنو از همان آغازین قدم‌های نوشتن بین هزاران موضوع ادبی جهان، دست به انتخابی مهم می‌زند. پرداختن به مسائل زنان، تبعیض‌های جنسیتی رایج زمانه ، شکاف طبقاتی و رنج‌های طبقات کارگر از او چهره‌ای با دغدغه‌های اجتماعی می‌سازد. آرنو تنها یک نویسنده نیست که ادبیات را بستری برای توصیفات احوال شخصی‌اش بداند.
آرنو در ادامه مسیر نویسندگی و در دهه‌های ۸۰ و ۹۰ میلادی به شهرتی قابل توجه در فرانسه می‌رسد. او در این دهه بیشتر تمرکز خود را صرف نوشتن اتوبیوگرافی – خودزندگینامه- کرده و توانست جایزه رونودو را برای کتاب A Mans place دریافت کند.گفتنی است او در این کتاب نیز به سراغ روایتی از زندگی پدرش رفته است.
اما جهانی شدن نام آرنو کمی بیشتر زمان برد و عملا سال ۲۰۰۰ و با انتشار رمان آن دیگری نام آرنو در رسانه‌های دیگر کشورها و به خصوص رسانه‌های انگلیسی بازتاب پیدا کرد.
یکی دیگر از رمان‌های موفق آرنو، رمان سال‌ها بود. این رمان از وجوه مختلفی قابل بررسی و توجه است. گویی آرنو به تمامی آنچه که در هفتاد سال زیستِ جهان شهری برایش اتفاق افتاده را در این رمان بازنمایی کرده است. آرنو در روشی خلاقانه و با توصیف عکس‌هایی که از سال ۱۹۴۱ تا ۲۰۰۶ گرفته شده است، به توصیف شرایط اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، وضعیت زنان و تحولات عظیم و پی‌درپی جهانی طی این سال‌ها می‌پردازد. او با انتشار این رمان توانست جایزه مارگریت دوراس را از آن خود کند.
از دیگر کتاب‌های نوشته شده توسط آرنو می‌توان به آثاری چون؛ اتفاق می‌افتد،دختر دیگر، یک زن، شرم و جایگاه اشاره کرد.
چرا آنی آرنو برنده جایزه نوبل ادبیات ۲۰۲۲ شد؟
این از آن دست سئوالاتی است که معمولا پس از اعلام برندگان نوبل هر سال در محافل مختلف مطرح میشود. این‌که داوران سوئدی نوبل چه روندی را برای انتخاب برندگان طی میکنند و چرا هنوز نام‌های مشهوری مثل هاروکی موراکامی از نوبل جامانده‌اند؟ از آن دست بحث‌هایی است که توسط علاقه‌مندان به ادبیات مطرح میشود.
اما این مباحث هرگز از اعتبار نوبل نکاسته و اعلام برنده این جایزه به عنوان مهم‌ترین جایزه ادبی سال نظر همگان را جلب می‌کند. همانطور که پیش از این گفتیم، آرنو یک نویسنده روزمره‌نویس و زندگی‌نامه نویس است.
سبکی که شاید چند‌وقت پیش و در اوایل قرن بیست‌و‌یکم کمتر مورد توجه بود. اما موضوعات مورد طرح در آثار آرنو به زندگی شخصی‌اش محدود نمی‌شود. او مجموعه‌ای کم‌نظیر از زندگی معاصر انسان پیش چشم خوانندگانش قرار داد. زندگی‌ای که در فرازونشیب‌های عمیق اقتصادی،سیاسی جهان دستخوش بزرگ‌ترین تغییرات تکنولوژی هم شده و این روزها وقتی درباره ابتدایی‌ترین مفاهیم بشری مثل ارتباط حرف می‌زنیم، در توافقی ضمنی می‌دانیم منظورمان از ارتباط دیگر فقط دورهمی‌های خانوادگی نیست!
آرنو با نگاهی تیزبین، ظریف، زنانه و انتقادی به گوشه‌های مختلف عصر معاصر سرک می‌کشد و بازنمایی قدرتمندی از زیستن در عصری که گرمای زمین، نئولیبرالیسم، شرق‌گرایی، جنبش‌های فمینیستی و سوشال مدیا در آن پررنگ‌تر از همیشه است، در آثارش دارد.
این ویژگی‌ها باعث شده تا علاوه بر تحسین منتقدان سخت‌گیر فرانسوی و دریافت جوایز گوناگون ادبی او در آستانه هشتاد سالگی مورد توجه داوران نوبل نیز قرار گیرد و از بین نام‌هایی که توسط موسسه NicerOdds برای دریافت نوبل ۲۰۲۲ عنوان شده بودند موفق به دریافت این جایزه بزرگ شود.
[box]آرنو در باره آثار خود گفته است که تلاش می‌کند «خاطرات شخصی خود را در حافظه‌های جمعی بازشناسی کند، چرا که برای من، “من” بدون دیگران و بدون تاریخ قابل تصور نیست. به این ترتیب قصه‌های زندگی من از تجارب شخصی‌ام فراتر رفته، در متن تجربه‌هایی جمعی جا می‌‌گیرند، تجربه‌هایی که با توجه به قید و بندهای اجتماعی و اتفاقات مختلف “من‌شدن” را مشمول محدودیت‌هایی میکنند.» [/box]
۶ نکته خواندنی درباره جایزه نوبل ادبیات
جوایز نوبل پنج جایزه جداگانه هستند که بر اساس وصیت نامه آلفرد نوبل در سال ۱۸۹۵، به «کسانی که در طول سال گذشته بیشترین سود را به بشریت بخشیده‌اند» تعلق می گیرد. آلفرد نوبل شیمیدان، مهندس و صنعتگر سوئدی بود که به دلیل اختراع دینامیت معروف است.
- بعد از دو دوره وقفه در برگزاری ضیافت نوبل سال‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ که به دلیل شیوع کرونا این مراسم به صورت آنلاین برگزار شد، بالاخره ضیافت باشکوه مراسم نوبل در سالن مجلل کنسرت استکهلم برگزار شد.
- هر کدام از برندگان جایزه نوبل مبلغ ۱۰ میلیون کرون سوئد معادل حدود ۹۰۰ هزاردلار به همراه مدال طلا دریافت میکنند.
- طبق وصیت آلفرد نوبل – موسس جایزه نوبل- این جایزه در پنج رشته؛ شیمی، فیزیک، پزشکی، ادبیات و صلح به افرادی تعلق می‌گیرد که در آن سال بیشترین خدمت را به مردم جهان کرده‌اند.
- پادشاه و ملکه سیلویا؛ ملکه سوئد میهمان افتخاری مراسم ضیافت نوبل هستند، در مراسم ۲۰۲۲ حدود ۱۳۰۰ نفر حضور داشتند که جمعی از آنان را دانشجویان مدعو تشکیل می‌دادند.
- مراسم نوبل از سال ۱۹۳۰ و به طور سنتی در سالن کنسرت سوئد و سپس مراسم ضیافت شام در تالار شهر استکهلم Stockholms Stadshus برگزار میشود.
لیست برندگان ده سال گذشته جایزه نوبل ادبیات
- عبدالرزاق گورنه Abdulrazak Gurnah برنده سال ۲۰۲۱
- لوئیز گلیک Louise Glück برنده سال ۲۰۲۰
- پتر هانتکه Peter Handke برنده سال ۲۰۱۹
- الگا توکراچوک Olga Tokarczuk برنده سال ۲۰۱۸
- کازئو ایشی گورو Kazuo Ishiguro برنده سال ۲۰۱۷
- باب دیلن Bob Dylan برنده سال ۲۰۱۶
- سوتلانا الکسویچ Svetlana Alexievich برنده سال ۲۰۱۵
- پاتریک مودیانو Patrick Modiano برنده سال ۲۰۱۴
- آلیس مونرو Alice Munro برنده سال ۲۰۱۳
- مو یان Mo Yan برنده سال ۲۰۱۲
بخش‌هایی از رمان شرم نوشته آنی آرنو
«بعدازظهر روز یکشنبه ای در ماه ژوئن، پدرم می خواست مادرم را بکُشد. من مثل همیشه یک ربع مانده به ساعت دوازده به مراسم عشایر بانی رفته بودم. باید از قنادی شهرک تجاری، یعنی مجموعه ساختمان های موقتی که بعد از جنگ ساخته شده و در انتظار پایان بازسازی بود، شیرینی می آوردم.»
«چند روز است که با صحنه ی یکشنبه ی ماه ژوئن زندگی می‌کنم. وقتی نوشتمش، «واضح» می دیدمش: رنگی، با شکل های مشخص، صداها را می شنیدم، حالا، خاکستری شده، نامنسجم و بی صدا، مثل فیلمی در یک کانال تلویزیونی که قفل است و بدون بازکردن قفلش داری نگاهش می کنی. بیان آن صحنه با کلمات هم در بی معنا بودنش تغییری ایجاد نمی کند.»
چند کتاب خواندنی از آنی آرنو
رمان شرم با روایت قتل مادر راوی توسط پدرش آغاز میشود؛ راوی اول شخص این رمان که دختربچه‌ای دوازده‌ساله است شاهد یکی از خشونت‌آمیز‌ترین صحنه‌های خانوادگی است! او در بعدازظهر یکشنبه‌ای در ماه ژوئن سال ۱۹۵۲، پس از جر و بحثی معمولی بین والدینش، می‌بیند که پدرش با کارد مخصوص باغبانی قصد کشتن مادرش را دارد. صحنه‌ای تا سال‌ها ذهن او را درگیر کرده و نمی‌تواند به چرایی‌اش پاسخ دهد.
این رمان با شروعی بهت‌‌آور و هولناک مخاطب را در لحظه نخست همراه خود کرده و واقعی بودن آن بر جذابیتش می‌افزاید.
آرنو به عنوان هفدهمین زن برنده جایزه نوبل ادبیات پس از «لویز گلیک» – برنده نوبل ادبیات سال ۲۰۲۰- به زنان و مسائل جامعه‌شناسی و روابط بین‌فردی آنان توجه ویژه دارد، او در کتاب یک زن زندگی مادر خود را روایت می‌کند، این کتاب به بخشی از زندگی شخصی آرنو و روابطش با مادرش و البته تلاش مادرش برای حفظ زندگی خانوادگی پس از مرگ همسر، می‌پردازد که می‌توان آن را خودزندگینامه (اتوبیوگرافی) نویسنده نامید.
به نظر می‌رسد اسم این کتاب آرنو خود گویای کامل همه‌چیز است! او در این کتاب نیز به کنکاشش در دوران کودکی خودش ادامه داده و نقب‌های زیادی به خاطرات، ترس‌ها، امیدها و عشق‌های دوران کودکی‌اش زده است.
