چطور داستان و رمان ایرانی بخوانیم؟

راهنمای خواندن رمان ایرانی

حتی در جمع کتابخوان‌های حرفه‌‌ای و آنها که روزشان بدون مطالعه پنجاه شصت صفحه کتاب شب نمی‌شود، با این جمله روبرو شده‌ایم که «با رمان و داستان ایرانی ارتباط نمی‌گیرم». در ادامه با مسیر دور و دراز شکل‌گیری رمان ایرانی و شیوه‌های مطالعه آثار موجود در این زمینه آشنا می‌شویم و نقبی می‌زنیم به چند رمان مهم و ماندگار ایرانی.

رمان ایرانی در گذر تاریخ

اگر بخواهیم به شکل‌گیری رمان در قواره یک قالب ادبی در ادبیات ایران اشاره‌ کنیم، باید برگردیم به اوایل قرن‌ بیستم و آغاز دوره مشروطه رمان‌نویسی در ایران که تقریبا با شروع آن در ترکیه شکل‌گرفت و نخستین فرم نثر مدرن در ادبیات ایران را به خود اختصاص داد. گسترش و پیشرفت صنعت چاپ در جهان، ورود اولین نسخه‌های ترجمه‌‎شده از رمان‌های غربی در کنار رشد فزاینده مطبوعات در ایران از مهم‌ترین دلایل گسترش رمان‌نویسی در ایران است.حدفاصل سال‌های ۱۲۸۴ تا سال ۱۳۰۰ شمسی و همزمان با جنگ جهانی اول، خلق رمان‌های تاریخی با محوریت هویت ملی باب شد. نخسیتن رمان ایرانی را به نام میرزا فتحعلی آخوندزاده نسبت می‌دهند که در سال ۱۲۵۳ رمانِ «ستارگان فریب‌خورده» را نوشت. در ادامه این موج نویسندگان با نوشتن از شکوه گذشته ایران و قهرمانان مردمی دوران باستان، شکل جدیدی در رمان‌های ایرانی را سنگ‌ بنا نهادند. به هرحال در طی سالیان گذشته، رمان فارسی به یکی از مهم‌ترین قالب‌های ادبی این مرزوبوم بدل شده که نه به زعم ما، بلکه به اذعان بزرگان و صاحب‌نظران ادبیات کلاسیک در جهان، رمان ایرانی یکی از فاخرترین گونه‌های ادبی در خاورمیانه به‌حساب می‌آید.

داستان  ورمان ایرانی را از کجا شروع کنیم

برای برقرای یک ارتباط مناسب و جذاب با رمان‌های ایرانی، مطالعه آثار کلاسیک و شناخته‌شده در تاریخ ادبیات داستانی ایرانی می‌تواند راهگشای کار باشد. از سوی دیگر رمان‌های معروفی که آنقدر جذاب هستند که به زبان‌های دیگر هم ترجمه شده‌اند هم می‌تواند برای آغاز این مسیر جذاب و مناسب باشد، در ادامه به معرفی ۵ اثر از مهم‌ترین و ماندگارترین رمان‌های ایرانی می‌پردازیم.

چشم‌هایش، نوشته بزرگ علوی

بدون‌شک یکی از ماندگارترین و عاشقانه‌ترین رمان‌های ایرانی که تعداد چاپهای آن از حساب‌ و‌ کتاب خارج شده‌است همین چشم‌هایش، نوشته بزرگ علوی است که برای اولین بار در سال ۱۳۳۱ توسط انتشارات نگاه منتشر شد و اکنون به جز نسخه الکترونیک، نسخه صوتی کتاب چشمهایش را نیز انتشارات آوانامه با صدای جذاب آرمان سلطان‌زاده منتشر کرده است. چشمهایش، به عربی نیز ترجمه و در لبنان منتشر شده‌است. در سال ۲۰۰۸ به زبان کردی، در سال ۱۳۹۷ به زبان هورامی ترجمه و در سال ۲۰۱۸ در اقلیم کردستان عراق انتشار یافت.

این رمان عاشقانه با رگه‌های پررنگی از سیاست، داستان عشق نافرجام زنی به‌نام فرنگیس به استاد ماکان است. ماکان، استاد نقاشیِ چیره‌دست و مشهور داستان است. ماکان به‌خاطر فعالیت‌های سیاسی و مبارزات هدفمندش در تبعید به‌سر می‌بَرد و به‌طرزی مشکوک می‌میرد. حکومت برای گمراه نمودن اذهان مردم، تصمیم به برگزاری نمایشگاهی از آثار او می‌گیرد. اما هجوم بی‌سابقه‌ مردم برای تماشای آثار او باعث شکل‌گیری مسیری تازه در زندگی ماکان و فرنگیس می‌شود.

بزرگ علوی استاد دانشگاه، نویسنده، مترجم و سیاستمدار ایرانی متولد سال ۱۲۸۳ در تهران است و در آلمان رشته روانشناسی خوانده‌ است، در سال ۱۳۱۶ به جرم پیروی از حزب کمونیسم، به چهار سال به زندان محکوم شد. سرانجام این نویسنده توانا در سال ۱۳۷۵ به علت سکته قلبی در آلمان از دنیا رفت. بسیاری از صاحب‌نظران، او را همراه با صادق هدایت و صادق چوبک، پدران داستان‌نویسی معاصر ایران می‌دانند.

همسایه‌ها،نوشته احمد محمود

نام احمد محمود و آثار ماندگار او برای همیشه بر تارک ادبیات داستانی ایران خواهد درخشید، به نظر خیلی‌ها همسایه‌ها بهترین رمان احمد محمود است که داستان زندگی جوانی به نام «خالد» را در زمان کودتای ۲۸ مرداد و ملی شدن صنعت نفت در شهر اهواز روایت می‌کند. همسایه‌ها را انتشارات امیرکبیر برای اولین بار در سال ۱۳۵۳ منتشر کرد. با گذشت زمان و پس از انقلاب، این کتاب مدت زمان بسیاری را به دلیل ممیزی و سانسور ممنوع‌الچاپ بود.«خالد»، همچنان که رمان پیش می‌رود از نوجوانی بی‌تجربه به فردی سیاسی تبدیل می‌شود. در این میان عشقش به دختر «سیه‌چشم»، او را در تنگنایِ انتخابِ میان عشق و آرمان‌های سیاسی می‌گذارد و عاقبت خود را پشت میله‌های زندان می‌بیند.
احمد محمود در ۴ دی ۱۳۱۰ در اهواز از پدر و مادری دزفولی به دنیا آمد و به همین دلیل همواره روی دزفول تعصب خاصی داشت و در بعضی آثار وی جملات و عباراتی به گویش کاملا دزفولی به چشم می‌خورد. احمد محمود این نام ماندگار در ادبیات داستانی ایران سرانجام در سال ۱۳۸۱ و در سن ۷۱ سالگی چشم از جهان فروبست.

سمفونی مردگان، نوشته عباس معروفی

قطعا معروف‌ترین،جذاب‌ترین و بهترین اثر عباس معروفی نویسنده‌ خوشنام و معروف رمان‌های فارسی سمفونی مردگان است. این رمان داستان یک خانواده ایرانی در بحبوحه جنگ جهانی و قحطی حاصل از آن در شهرهای شمال‌غرب ایران به ویژه اردبیل است. سمفونی مردگان، داستان خانواده‌ای است که که معروفی با زبردستی تمام آن ‌را به نمادی از جامعه مبدل ساخته است. شخصیت اصلی داستان سمفونی مردگان آیدین است. یک پسر روشنفکر و شاعر که در یک خانواده سنتی و پدرسالار زندگی می‌کند. آیدین و ماجراهایی که برای او و خانواده‌اش می‌افتد در قالب جریان سیال ذهن روایت می‌شود که این خود یکی از ویژگی‌های منحصر بفرد رمان عباس معروفی است.

این کتاب، اولین رمان عباس معروفی است که در سال ۱۳۶۸ نوشته شده‌ است. گروه انتشاراتی ققنوس آن را منتشر  و  برنده‌ی جایزه سال ۲۰۰۱ از بنیاد ادبی فلسفی سورکامپ شده و به زبان‌های انگلیسی، آلمانی، عربی و ترکی ترجمه شده است، نسخه صوتی آن‌ را آوانامه با صدای دلنشین حسین پاکدل به علاقه‌مندان عرضه کرده است.

دایی‌جان ناپلئون، نوشته ایرج پزشکزاد

لقبِ ناپلئون را بچه‌های خانواده به دایی‌‌جانشان داده‌اند و دلیل آن هم ستایش‌ها و مدیحه‌سرایی‌های او از قهرمانش ناپلئون بناپارت است. ماجراهای رمان از زبان سعید، خواهرزاده‌ دایی‌جان بیان می‌شود و قصه‌ عشق او به دختری با نام لیلاست. داستان عشقی پاک به دختر دایی‌اش که در خلال آن، حجم وسیعی از روابط خنده‌آور و ریاکارانه، میانِ زنان و مردانِ خانواده‌ی اشرافی‌شان برقرار است. دایی‌جان ناپلئون طنزی‌است ماندگار و درخشان از روابط خانوادگی یک خاندان بزرگ ایرانی در دهه ۳۰ شمسی که همزمان نقد سیاسی، فرهنگی دورانِ خود نیز محسوب می‌شود. این رمان مملو از توصیفات هوشمندانه، صحنه‌پردازی‌های طنز بسیار جذاب و شخصیت پردازی شاخص است که به نوعی الهام‌بخش دیگر نویسندگان نیز در این سالها بوده است.
از این رمان اولین سریال اقتباسی سینمای ایران به نام سریال دایی‌ جان ناپلئون توسط ناصر تقوایی یکی از کارگردانان شاخص سینمای ایران ساخته شده که خود یکی از شاخص‌ترین و ماندگارترین‌ سریالهای تاریخ سینما و تلویزیون ایران است.
این رمان معروف و ماندگار ایرانی توسط ایرج پزشکزاد خلق شده و در انتشارات فرهنگ معاصر چاپ و منتشر گردیده‌است،این رمان که از پرفروش‌ترین کتاب‌های ایرانی‌ست در سال ۱۳۵۵ توسط ناصر تقوایی کارگردان چیره دست سینمای ایران تبدیل به یک سریال پربیننده تلویزیونی شد.این کتاب به زبانهای روسی،انگلیسی،فرانسوی،عبری و نروژی ترجمه شده است.

جای خالی سلوچ، نوشته محمود دولت‌آبادی

بی‌شک بهترین و معروفترین اثر محمود دولت‌آبادی رمان بلند کلیدر است، ولی از آنجا که در مورد چگونگی مطالعه رمان و داستان ایرانی صحبت می‌کنیم سراغ دیگر رمان کوتاه‌تر او یعنی جای خالی سلوچ می‌رویم.
محمود دولت‌آبادی در سال ۱۳۱۹ و در دولت‌آباد سبزوار دیده به جهان گشوده است، وی بی‌شک یکی از مهم‌ترین ارکان رمان فارسی در تاریخ و مسیر تکامل این قالب ادبی است. دولت‌آبادی جوایز ادبی داخلی و بین‌المللی بسیاری را از آن خود نموده است.
جای خالی سلوچ رمانی است که دولت‌آبادی پس از آزادی از زندان ساواک در سال ۱۳۵۷ و در مدت ۷۰ روز نوشته است.درون‌مایه اصلی رمان جای خالی سلوچ در دوره سه ساله حبس نویسنده شکل گرفته و ماجراهای رمان، درباره شخصیتی به ‌نام سلوچ است که در روستایی کویری و دور افتاده، به هر دری می‌زند، کاری پیدا نمی‌کند تا بتواند امورات خانواده‌اش را بگذراند و سرانجام صبر او لبریز شده و بی‌سروصدا و بدون این‌که کسی باخبر شود، خانواده‌اش را ترک می‌کند. در غیاب سلوچ اتفاقاتی برای زنش مرگان و فرزندانش می‌افتد که جذاب و خواندنی هستند.
این اثر نیز مانند دیگر رمان‌های دولت‌آبادی نقدی اجتماعی، سیاسی محسوب می‌شود و می‌تواند ما را با دوره‌ای تاریخی از زیست و زندگی مردم این سرزمین آشنا کند.