منظومه‌های عاشقانه ایرانی مثل «لیلی و مجنون»، «خسرو و شیرین» یا «بیژن و منیژه»، فقط قصه‌هایی کهنه نیستند؛ روایت‌های پرشوری‌اند که هنوز هم با صدای موسیقی، تصویر سینما و جان کلمات زنده‌اند.
غم، عشق، رنج، فراق و شیدایی… این‌ها نه فقط در شعر کهن ما بلکه در فیلم‌ها، آلبوم‌ها و روایت‌های هنری امروز هم جاری است. از غم رستم در از دست دادن فرزند به دست خود تا سوگواری مجنون بر تنهایی و نداری لیلی را می‌توانیم در اشعار کهن فارسی ببینیم و بخوانیم.
در این مطلب از بلاگ فیدیبو، سفری می‌کنیم در دل فرهنگ ایرانی؛ جایی که شعر، موسیقی، سینما و ادبیات دست در دست هم دارند تا عشق‌های نافرجام و روایت‌های پُرسوز و گداز اسطوره‌ای را دوباره برایمان زنده کنند.
سینما و روایت‌های منظومه‌ای
سینمای ایران بارها به سراغ روایت منظومه‌های کهن پارسی رفته؛ نه فقط برای بازسازی داستان، بلکه برای احیای روح شعر و عاطفه‌ای که در دل این منظومه‌ها نهفته است. قصه‌هایی مثل «خسرو و شیرین»، «لیلی و مجنون» یا «فرهاد و شیرین» بارها دست‌مایه ساخت فیلم‌هایی شده‌اند که با نگاهی شاعرانه، روایت‌های کهن را به زبان تصویر ترجمه کرده‌اند.
از فیلم شاعرانه و تجربی شیرین به کارگردانی عباس کیارستمی گرفته تا فیلم‌های قدیمی‌تر مثل لیلی و مجنون یا شیرین و فرهاد، همه تلاشی‌اند برای آنکه عشق‌های کهن ایرانی را از دل متون ادبی، به قاب نقره‌ای سینما بیاورند؛ جایی که نگاه، صدا و حس، جای واژه‌ها را می‌گیرد اما جان داستان همان است: غم عشق، رنج وصال و جادوی تخیل شرقی.
فیلم شیرین – نگاهی متفاوت به منظومه خسرو و شیرین
فیلم شیرین ساخته عباس کیارستمی، اثری است شاعرانه و تجربه‌گرا از سال ۱۳۸۷ که نه داستان را به تصویر می‌کشد، نه دیالوگی میان بازیگران دارد، و نه صحنه‌ای از خود روایت را نشان می‌دهد. در عوض، دوربین فقط بر چهره ۱۱۳ بازیگر زن سینمای ایران (و یک بازیگر فرانسوی، ژولیت بینوش) تمرکز می‌کند که با سکوتی پرمعنا، در حال تماشای داستان منظومه «خسرو و شیرین» نظامی گنجوی‌اند؛ روایتی که تنها از طریق صدا در پس‌زمینه شنیده می‌شود.
این فیلم، به گفته خود کیارستمی، ادای دینی‌ست به زنان بازیگر ایرانی؛ زنانی که تصویرشان، بدون نیاز به کلام، حامل عشق، رنج، شگفتی و واکنش‌هایی‌ست که گویی از دل خود منظومه بیرون آمده‌اند. شیرین نه فقط درباره یک روایت عاشقانه، که درباره تماشای آن است؛ تجربه‌ای حسی از شنیدن یک داستان آشنا، از چشمان کسانی که تماشاگرند، اما در سکوتشان همه‌چیز را فریاد می‌زنند.
پایان‌بخش فیلم، نمایی از چهره سالخورده و پرمهر حمیده خیرآبادی است که با آهنگ «فروغ عشق» اثری از حسین دهلوی (بر پایه شعری از عطار نیشابوری) همراه می‌شود:
گم شدم در خود، نمی‌دانم کجا پیدا شدم
شبنمی بودم، ز دریا غرقه در دریا شدم
فیلم شیرین تنها خسرو و شیرین را روایت نمی‌کند، بلکه تلنگری است برای بازاندیشی در مفاهیمی چون عشق، فراق و تماشاگر بودن.
نسخه کامل خسرو و شیرین را با روایت راضیه هاشمی و رضا عمرانی در فیدیبو بخوانید:
شیرین و فرهاد (۱۳۴۹) – نخستین روایت سینمایی از یک عشق اسطوره‌ای
پیش از آنکه شیرین کیارستمی با فرم شاعرانه‌اش شناخته شود، نخستین روایت سینمایی از این منظومه عاشقانه، در نوروز ۱۳۴۹ بر پرده سینما رفت. فیلم شیرین و فرهاد به کارگردانی اسماعیل کوشان، پدر سینمای ایران و کارگردان فیلم حسین کرد شبستری، محصولی مشترک از ایران و ترکیه بود که تلاش می‌کرد افسانه‌ای پرشور از عشق، حسادت، و فداکاری را به زبان تصویر بازگو کند.
در این اثر کلاسیک، داستانِ پرکشش عشق یک دلباخته کوه‌کَن به شاهزاده‌ای دل‌ربا، در قالبی عامه‌پسندتر و البته در چارچوب امکانات سینمای آن زمان، جان گرفت. فیلم با تکیه بر روایت خطی منظومه و بازی بازیگران مشهور ایرانی و ترک، تلاش داشت نسخه‌ای قابل‌فهم برای تماشاگران دهه ۴۰ باشد؛ در حالی که همچنان غم، رشادت و سرنوشت تراژیک فرهاد را حفظ می‌کرد.
گرچه شاید از منظر امروز، فیلم شیرین و فرهاد اثری ساده یا نوستالژیک به‌نظر برسد، اما ارزش تاریخی‌اش در آن است که یکی از نخستین تلاش‌ها برای پیوند دادن ادبیات کلاسیک فارسی با رسانه مدرن سینما به‌شمار می‌رود؛ تلاشی که راه را برای روایت‌های بعدی از منظومه‌های ایرانی هموار کرد.
لیلی و مجنون (۱۳۴۹) – روایت سینمایی از شیدایی جاودانه
فیلم لیلی و مجنون به کارگردانی سیامک یاسمی و نویسندگی ابراهیم زمانی آشتیانی در سال ۱۳۴۹ ساخته شد؛ اثری که یکی از مشهورترین منظومه‌های عاشقانه ادب فارسی را به زبان تصویر بازگو می‌کند. سیامک یاسمی، فرزند غلامرضا رشید یاسمی، شاعر، مترجم و پژوهشگر برجسته ایرانی بود و شاید این ریشه ادبی خانوادگی، الهام‌بخش او برای ساخت چنین اثری شده باشد.
نویسنده فیلمنامه، ابراهیم زمانی آشتیانی، پیش از این هم با نگارش فیلم‌های یوسف و زلیخا (۱۳۴۷) و گنج قارون (۱۳۴۳)، در ژانرهای ملودرام مذهبی و اجتماعی خوش درخشیده بود. در این فیلم، او منظومه عاشقانه نظامی را با نگاهی سینمایی و دراماتیک بازآفرینی می‌کند؛ ماجرای عشق مجنون به لیلی، عشق پاکی که در برابر رسم و رواج قبیله‌ای، سرنوشت تلخی می‌یابد.
فیلم، اگرچه در بستر امکانات فنی و روایی سینمای ایرانِ آن دوران تولید شده، اما تلاش می‌کند مضمون عمیق شیدایی و فراق را از دل شعر نظامی بیرون بکشد و برای مخاطب عمومی قابل‌لمس کند. بازیگران شناخته‌شده و موسیقی پُرحس آن، این روایت پراندوه را به یکی از آثار عاشقانه ماندگار سینمای پیش از انقلاب تبدیل کرده است.
موسیقی؛ جانی دوباره برای منظومه‌های کهن
منظومه‌های کهن فارسی قرن‌هاست که در حافظه تاریخی ما زندگی می‌کنند، اما موسیقی، جان تازه‌ای به این متون داده است. وقتی صدای نی، تار و آواز، کنار واژه‌های سوزناک نظامی، فردوسی یا عطار می‌نشیند، روایت‌های عاشقانه و حماسی از دل قرن‌ها برمی‌خیزند و دوباره جاری می‌شوند.
از لیلی و مجنون گرفته تا رستم و سهراب، آهنگسازان و خوانندگان ایرانی بارها کوشیده‌اند تا این روایت‌ها را نه فقط بخوانند، بلکه با موسیقی زندگی دوباره‌ای به آن‌ها ببخشند. آلبوم‌هایی که در ادامه معرفی می‌کنیم، نشان می‌دهند چطور موسیقی می‌تواند واسطه‌ای برای تجربه دوباره شیدایی، فراق، اسطوره و عشق در ادبیات کهن ما باشد.
داستان های نظامی گنجوی
منظومه‌های عاشقانه نظامی گنجوی، با حکایات پرشور «خسرو و شیرین»، «لیلی و مجنون» و «مرگ لیلی»، قصه‌هایی جاودانه‌اند که همواره در دل فرهنگ ایرانی زنده مانده‌اند.
این داستان‌ها، در قالب آلبوم‌ها و بازخوانی‌های موسیقایی و تصویری، عشق، فداکاری و رنج را به‌زبان هنر امروز سخن می‌گویند.
خمسه نظامی را می‌توانید در فیدیبو خریداری و دانلود کنید:
- گنج اول: مخزن الاسرار
- گنج دوم: خسرو و شیرین
- گنج سوم: لیلی و مجنون
- گنج چهارم: هفت پیکر
- گنج پنجم: اسکندرنامه
آلبوم راز لیلی با صدای سعید شفیعیون
آلبوم «راز لیلی» اثری است برگرفته از منظومه‌های عاشقانه نظامی گنجوی، با تمرکز بر روایت کمتر شنیده‌شده‌ی مرگ لیلی. این اثر موسیقایی با صدای سعید شفیعیون، دکترای زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه تهران و برنده نشان عالی یونسکو (۲۰۲۲)، نخستین‌بار در هفته بزرگداشت نظامی سال ۱۴۰۱ در تالار وحدت رونمایی شد. نسخه دیجیتال آن نیز اسفند ۱۴۰۳، هم‌زمان با چهارمین دوره بزرگداشت حکیم نظامی و به همت بنیاد فرهنگی هنری رودکی منتشر شد.
آهنگسازی این اثر را سامان صادقیان بر عهده داشته؛ نوازنده‌ای متولد ۱۳۶۲ که آموزش سه‌تار را نزد اساتیدی چون سعید مزدک و محسن رازی آموخته و سپس نوازندگی تار را در محضر کیوان ساکت و سعید سیاره ادامه داده است.
آلبوم لیلی و مجنون اثری ارکستری از مهین زرین پنجه
آلبوم «لیلی و مجنون» با آهنگسازی مهین زرین‌پنجه، اثری ارکستری و درخشان است که در سال ۱۳۸۶ منتشر شد. این آلبوم در ۵ بخش طراحی شده و با اجرای ارکستر فیلارمونیک لهستان و رهبری بُهدان یارمولوویچ جان گرفته است.
مهین زرین‌پنجه، آهنگساز این اثر، از معدود زنان موسیقیدان کلاسیک ایران و دختر نصرالله زرین‌پنجه، نوازنده و آهنگساز برجسته موسیقی ایرانی است. او در این اثر، با زبان موسیقی کلاسیک غربی، به بازآفرینی فضای عشق شورانگیز و اندوهناک لیلی و مجنون پرداخته است.
داستان های شاهنامه
شاهنامه، حماسه‌ای سترگ از فردوسی، نه‌فقط روایت جنگ و پهلوانی بلکه سرشار از عشق، وفاداری و تراژدی است. موسیقی ایرانی نیز بارها به این گنجینه روایی سر زده و داستان‌های آن را با نغمه‌هایی تازه بازآفرینی کرده است.
آلبوم بیژن و منیژه (براساس داستان شاهنامه فردوسی) اثری از حسین دهلوی
آلبوم «بیژن و منیژه» اثری است حماسی–عاشقانه بر پایه یکی از تأثیرگذارترین داستان‌های شاهنامه فردوسی. استاد حسین دهلوی این اثر را در سال‌های ۱۳۵۳ و ۱۳۵۴ در ۲۶ بخش تصنیف کرد؛ روایتی موسیقایی از عشق ممنوعه بیژن، پسر پهلوان ایرانی (گیو)، و منیژه، دختر پادشاه تورانیان (افراسیاب).
این آلبوم در سبک کلاسیکال تهیه شده و با اجرای ارکستر سمفونیک رادیو وین به رهبری توماس کریستین داوید و ارکستر سمفونیک نورنبرگ به رهبری علی رهبری، در سال ۱۳۸۰ منتشر شد. اثری فاخر که عشق و حماسه را در قالبی موسیقایی دوباره جان می‌بخشد.
درفش کاویانی، کاوه آهنگر – شهرام ناظری و فرید الهامی
آلبوم «درفش کاویانی، کاوه آهنگر» اثری حماسی با آواز شهرام ناظری و آهنگسازی فرید الهامی است که در سال ۱۳۹۳ منتشر شد. این آلبوم با بهره‌گیری از ساز مقامی تنبور و همراهی گروه موسیقی «فردوسی»، بازآفرینی موسیقایی یکی از پرشورترین بخش‌های شاهنامه، یعنی داستان ضحاک و کاوه آهنگر را روایت می‌کند.
در این اثر، نغمه‌های باستانی همچون «هوره» و «مور» و مقام‌های کهن تنبور، فضایی آئینی و اسطوره‌ای می‌آفرینند و شور آزادی‌خواهی و خیزش مردمی را در برابر ظلم ضحاک، به زبانی موسیقایی بازگو می‌کنند.
آلبوم سیمرغ از حمید متبسم و همایون شجریان
آلبوم «سیمرغ» اثری باشکوه از حمید متبسم با آواز همایون شجریان، روایتی موسیقایی از داستان زال در شاهنامه فردوسی است. این اثر در قالب موسیقی ارکسترال ایرانی و در پنج پرده دستگاهی (چهارگاه، همایون، اصفهان، ماهور و نوا) ساخته شده و با بهره‌گیری از ۷۱ بیت برگزیده از شاهنامه، بخش‌هایی از زندگی زال، از تولد و طرد شدنش توسط پدرش سام تا پرورش در دامان سیمرغ، بازگشت نزد پدر و آغاز عشق او به رودابه را روایت می‌کند.
داستان زال و رودابه، یکی از عاشقانه‌ترین روایت‌های شاهنامه است؛ زال، پهلوانی است که با موی سپید به دنیا می‌آید و به دلیل ظاهر متفاوتش طرد می‌شود. او در دل کوه و با مهر سیمرغ بزرگ می‌شود و بعدها دلباخته رودابه، شاه‌دخت کابل، می‌شود. این عشق که در ابتدا با مخالفت‌ها روبروست، سرانجام با دخالت سیمرغ و تدبیر بزرگان، به وصالی عاشقانه می‌انجامد. آلبوم «سیمرغ» با ظرافت و غنای موسیقایی، این داستان اسطوره‌ای را دوباره زنده می‌کند.
داستان های دیگر
روایت‌های دیگری هم به غیر از آثار نظامی، فردوسی و جامی وجود دارد که شنیدن و دیدن آن‌ها خالی از لطف نیست.
اپرای عروسکی مولوی – همایون شجریان، محمد معتمدی
اپرای عروسکی مولوی یکی از درخشان‌ترین تلاش‌ها برای تلفیق موسیقی، تئاتر و ادبیات عرفانی ایران است؛ اثری به نویسندگی، طراحی و کارگردانی بهروز غریب‌پور و آهنگسازی بهزاد عبدی که در سال ۱۳۸۸ تولید شد. این اپرای عروسکی با اجرای ارکستر ناسیونال اوکراین و خوانندگی همایون شجریان در نقش شمس، محمد معتمدی در نقش مولانا، و اسحاق انور در نقش مرید کهنسال، زندگی جلال‌الدین محمد بلخی (مولوی) را از دوران کودکی تا آشنایی با شمس تبریزی و دگرگونی روحی و عرفانی‌اش روایت می‌کند.
داستان با حمله مغول به ایران و مهاجرت خانواده سلطان‌العلما به قونیه آغاز می‌شود و با دیدار پرشور شمس و مولانا به اوج می‌رسد؛ دیداری که سرنوشت عرفان ایرانی را برای همیشه دگرگون کرد. این اپرا نه‌تنها نمایشی دیدنی از زندگی مولوی است، بلکه تجلی روح شعرهای او در قالبی شنیداری و بصری است.
مثنوی موسی و شبان – روایت صوتی از عشق بی‌واسطه
آلبوم «مثنوی موسی و شبان» با آواز تأثیرگذار شهرام ناظری، نوازندگی جلال ذوالفنون (نویسنده چندین کتاب از بهترین کتاب های آموزش موسیقی) و بهزاد فروهری، دکلمه‌هایی از محمد هومن و آهنگسازی جلال ذوالفنون، یکی از آثار ماندگار موسیقی ایرانی در بازخوانی متون کلاسیک است. این اثر که در سال ۱۳۵۸ منتشر شد، نگاهی موسیقایی و شاعرانه به یکی از مشهورترین حکایات مثنوی معنوی دارد.
«موسی و شبان» داستانی از دفتر دوم مثنوی معنوی مولاناست؛ جایی که موسی، پیامبر منطق و شریعت، با شبانی ساده‌دل روبه‌رو می‌شود که عاشقانه و بی‌قالب با خدای خود سخن می‌گوید. ماجرایی که در نهایت، زبان عشق را فراتر از ظاهر شریعت می‌داند. این حکایت، در آواز و نوای این آلبوم، نه‌فقط بازخوانی، بلکه باززیسته می‌شود.
اگر دوست دارید اصل این داستان را بخوانید و با نگاه مولانا به عشق، شریعت و سلوک بیشتر آشنا شوید، مطالعه‌ی مثنوی معنوی مولانا را از دست ندهید.
اپرای موسی و شبان – اثری از سلیمان واثقی و همای
اپرای «موسی و شبان» اثری نمایشی و موسیقایی است که در سال ۱۳۹۰ با همکاری سلیمان واثقی (سُلی) و پرواز همای و با همراهی ارکستر سمفونیک بلژیک اجرا شد. این اپرا بر پایه داستان عرفانی «موسی و شبان» از مثنوی معنوی مولانا ساخته شده است؛ داستانی پرمغز درباره پیوند دل‌باخته‌ای ساده‌دل با خداوند، و گفت‌وگوی موسی با او درباره زبان عشق و نیایش.
در این اپرا، پرواز همای نقش شبان را بازی می‌کند و سلیمان واثقی در نقش موسی ظاهر می‌شود. دکلمه‌های هما میرافشار و تنظیم و رهبری شهرداد روحانی، فضایی درخشان و احساسی به اجرا داده‌اند. این اثر برای نخستین بار در لس‌آنجلس روی صحنه رفت و یکی از تلاش‌های شاخص برای بازآفرینی داستان‌های عرفانی ادب فارسی در قالب اپرا و موسیقی سمفونیک به‌شمار می‌آید.
سخن پایانی
در فروشگاه کتاب الکترونیکی و کتاب صوتی فیدیبو، امکان خرید و دانلود تمامی این آثار و ده‌ها هزار کتاب و اثر خواندنی و شنیدنی دیگر ممکن است و شما می‌توانید با تهیه اشتراک فیدی پلاس، به هزاران کتاب در یک پکیج هم دسترسی داشته باشید.
