پرفروش‌ترین کتاب‌های تاریخی ایران همواره مورد توجه پژوهشگران و علاقه‌مندان به تاریخ بوده‌اند. برخی تاریخ را مادر علوم می‌دانند و بر اهمیت آن تأکید دارند. بررسی تاریخ می‌تواند از تکرار برخی حوادث جلوگیری کند و بر علوم دیگر مانند فلسفه و ادبیات تأثیر بگذارد. بسیاری از مکاتب فکری و هنری نیز از تاریخ الهام گرفته‌اند، مانند مکتب کلاسیسیسم که متأثر از یونان و روم باستان است.
تاریخ ایران همواره جایگاه ویژه‌ای داشته است. کتاب‌هایی مانند تاریخ طبری و تاریخ بلعمی از منابع ارزشمند این حوزه‌اند. این آثار معمولاً به سفارش فرمان‌روایان نوشته می‌شدند تا جانشینانشان از آن‌ها برای شناخت گذشته و بهبود حکمرانی بهره ببرند. تاریخ بلعمی بیشتر بر ایران تمرکز دارد، درحالی‌که تاریخ طبری رویکردی کلی‌تر دارد. با این مطلب از بلاگ فیدیبو همراه باشید.
پرفروش‌ترین کتاب‌های تاریخی ایران و مفهوم تاریخ
در مورد مفهوم تاریخ دیدگاه‌های گوناگونی وجود دارد. اما می‌توان میان تاریخ به‌عنوان واقعیتی که رخ داده و تاریخ به‌عنوان ثبت این واقعیت‌ها تفاوت قائل شد. دسترسی کامل به حقایق گذشته ممکن نیست، اما از طریق اسناد و آثار باقی‌مانده می‌توان شناختی نسبی به دست آورد.
مارتیمر جی آدلر، جوهره تاریخ را در داستان‌سرایی می‌داند، همچنان که در پنج حرف پایانی واژه history در انگلیسی، ردپای story (داستان) دیده می‌شود. هرچند بسیاری از مورخان این تعریف را نمی‌پذیرند، اما این دیدگاه نشان می‌دهد که چرا تاریخ برای بسیاری جذاب است
منتقدان درباره تاریخ چه می‌گویند؟
با توجه به محدودیت اسناد تاریخی، برخی اندیشمندان در صحت حقایق تاریخی تردید دارند. پیشینه طبقاتی و فکری مورخان بر روایت آن‌ها تأثیر می‌گذارد و حتی بی‌طرف‌ترین تاریخ‌نگاران نیز به‌طور ناخودآگاه جهت‌گیری‌هایی در تحلیل خود دارند. علاوه بر این، درباره زمان وقوع برخی رویدادهای مهم، مانند آغاز جنگ جهانی دوم یا انقلاب فرانسه، اختلاف‌نظر وجود دارد. ۱۰ کتاب درباره جنگ جهانی دوم را قبلا در فیدیبو معرفی کردیم.
از سوی دیگر، متفکرانی مانند ادوارد سعید نگرش‌های استعمارگرایانه در تاریخ‌نگاری را نقد کرده‌اند. این انتقادات موجب شده تا اعتبار روایت‌های تاریخی بیشتر بررسی شود.
در ادامه، پرفروش‌ترین کتاب‌های تاریخی ایران را معرفی می‌کنیم.
۱. کتاب دو قرن سکوت
دکتر عبدالحسین زرین‌کوب، نویسنده کتاب دو قرن سکوت، زندگی ایرانیان را پس از انقراض حکومت ساسانیان بررسی میکند و شرایط دو سده نخست اسلامی را توضیح می‌دهد. این اثر در میان کتاب‌های پرفروش و محبوب جای دارد.
نخستین انتشار دو قرن سکوت به‌صورت پاورقی در نشریه مهرگان آغاز شد و در سال ۱۳۳۰ نسخه چاپی آن منتشر شد. استقبال بی‌سابقه از این اثر باعث شد که نسخه‌های آن خیلی زود از بازار خارج شود. اما در سال ۱۳۳۶، نویسنده کتاب را بازنگری کرد و برخی نقدهای منتقدان را در آن لحاظ کرد.
بحث درباره این کتاب جنجالی همچنان ادامه دارد و مورخان درباره کیفیت منابع و ادعاهای آن به نتیجه واحدی نرسیده‌اند. بااین‌حال، دو قرن سکوت توضیح می‌دهد که چرا در دو قرن نخست پس از سقوط امپراتوری ساسانی، رشد فرهنگی و خلق آثار ادبی و فلسفی در ایران چندان چشمگیر نبوده است. برخی مورخان نسبت به ادعاهای این کتاب تردید دارند، اما اهمیت چنین پرسشی را درک می‌کنند و به دنبال پاسخ‌های گوناگون برای آن هستند.
در سال ۲۰۱۷، پاور اسپراکمن، دانشیار ادبیات و زبان فارسی در دانشگاه راتگرز نیوجرسی، این کتاب را به انگلیسی ترجمه کرد. او که نایب‌رئیس مرکز مطالعات خاورمیانه نیز محسوب می‌شود، آثار مختلفی را از فارسی به انگلیسی برگردانده است. از میان این آثار می‌توان به کباب غاز محمدعلی جمال‌زاده و غرب‌زدگی جلال آل‌احمد اشاره کرد.
کتاب صوتی دو قرن سکوت را در فیدیبو بشنوید.
۲. کتاب تاریخ ایران باستان
کتاب تاریخ ایران باستان یکی از آثار برجسته در بررسی تاریخ کهن ایران است. بسیاری از مورخان آغاز ایران باستان را از حکومت مادها می‌دانند و سلسله‌های هخامنشی، اشکانی و ساسانی را بررسی می‌کنند، اما این کتاب به تمدن‌های عیلامی، سومری، بابلی و آشوری نیز پرداخته است. حسن پیرنیا، نویسنده کتاب، از منابع گوناگون ایرانی، یونانی و انگلیسی استفاده کرده.
این اثر در سه جلد نوشته شده و گستره‌ای دوهزارساله را پوشش می‌دهد. علاوه بر تاریخ سیاسی، به فرهنگ و میراث ایران و سرزمین‌های همجوار مانند هند، روم، یونان و مصر نیز می‌پردازد. بسیاری از منتقدان آن را اثری دقیق و چندجانبه می‌دانند. با گذشت بیش از یک قرن از انتشار، همچنان در محافل دانشگاهی معتبر است.
کتاب علاوه بر سازوکار حکومت، ارتش، مالیات، طبقات اجتماعی و مذهب، به تاریخ اجتماعی ایرانیان نیز اشاره دارد. ازاین‌رو، منبعی جامع برای شناخت ایران باستان است.
حسن پیرنیا، ملقب به مشیرالدوله، از رجال برجسته مشروطه و از بنیان‌گذاران مدرسه علوم سیاسی ایران بود. او علاوه بر تاریخ‌نگاری، در سیاست نیز فعال بود و مدتی نخست‌وزیر ایران بود.
۳. کتاب انقلاب مشروطه ایران
کتاب انقلاب مشروطه ایران نوشته مورخ برجسته ونست مترتین بریتانیایی است. او در ۳۰ دسامبر سال ۱۹۴۶ در بریتانیا به دنیا آمد و از کودکی به تاریخ علاقه مند است. خانم ونسا مارتین مدت‌ها در رویال هالوی دانشگاه لندن به عنوان استاد دانشگاه تدریس می‌کرد. از او آثار زیادی درباره تاریخ معاصر ایران به خصوص تاریخ انقلاب مشروطه نوشته شده است.
بسیاری از مورخان در سراسر جهان، انقلاب مشروطه را یک خیزش عظیم و اثرگذار می‌دانند و باور دارند که این انقلاب موجب تحول فکری ایرانیان شده است و نقطه عطف مهمی در تاریخ سرزمینشان به حساب می‌آید. این کتاب نیز با در نظر گرفتن منابع مختلف تلاش میکند تا روایتی جدید از عصر انقلاب مشروطه ارائه دهد. کتاب فوق از پنج بخش اصلی و یک مقدمه مفصل تشکیل شده است. در مقدمه با روش شناسی نویسنده آشنا خواهیم شد و به ضرورت فهم انقلاب مشروطه پی خواهیم برد.
۴. کتاب ایران و جنگ جهانی اول
دکتر اتابکی، نویسنده کتاب، در حال حاضر دارای کرسی تاریخ اجتماعی خاورمیانه و آسیای مرکزی در دانشگاه لیدن و پژوهشگر ارشد موسسه بین المللی تاریخ اجتماعی در آمستردام است. از این نویسنده کتاب‌های مهمی درباره ایران وجود دارد.
معمولا زمانی که به رویدادهای تاریخی بزرگ نظیر جنگ‌های جهانی اشاره می‌شود. کمتر نام کشورهای خاورمیانه به میان می‌آید اما این کشورها نیز به طور کامل متاثر از چنین جنگ‌هایی بوده‌اند و آن جنگ‌ها تاثیراتی چشمگیر بر سرنوشت مردم خاورمیانه گذاشته اند.
بسیاری از مرزهای کشورهای عربی پس از فروپاشی امپراطوری عثمانی ( که از پیامدهای جنگ جهانی اول بود) شکل گرفتند و به صورت دولت‌های تحت الحمایه کشورهای بریتانیا و فرانسه در آمدند. پس نمی‌توان از اهمیت جنگ جهانی اول بر خاورمیانه چشم پوشید. دولت ایران پیش از وقوع جنگ نیز ضعیف و بی ثبات بود، وقوع جنگ و ورود قوای خارجی به کشور و تقسیم ایران به مناطق تحت نفوذ روسیه و بریتانیا، شرایط جدیدی را در کشور ایجاد کرد.
این کتاب به رویدادهای مهمی اشاره میکند که کمتر مورد دقت و توجه قرار گرفته‌اند. اثر فوق در ۸ فصل نوشته شده است و در آن فعالیت‌های دستگاه‌های اطلاعاتی عثمانی در ایران، شکل گیری ملی‌گرایی ایرانی و ارتباط آن با پان ترکیسم و تاسیس حزب کمونیست ایران مورد بررسی قرار گرفته است. در این یادداشت زندگی و عملکرد افرادی مانند اسماعیل آقا سیمکو و شیخ محمد خیابانی به صورت مفصل مود بررسی قرار گرفته است.
۵. کتاب ایران بین دو انقلاب
کتاب ایران بین دو انقلاب تحولات سیاسی و اجتماعی ایران را از اوایل قرن بیستم تا انقلاب ۱۹۷۹ بررسی میکند. آبراهامیان به نقش طبقات اجتماعی، ایدئولوژی‌های مختلف و تأثیرات مبارزات طبقاتی می‌پردازد.
او رویدادهایی مانند انقلاب مشروطه، اصلاحات رضاشاه، ملی شدن نفت، کودتای ۱۹۵۳ و سرکوب‌های دوره محمدرضا شاه را تحلیل کرده و عوامل شکل‌گیری انقلاب ۱۹۷۹، از جمله استبداد شاه، نابرابری اقتصادی و بسیج گروه‌های مخالف را توضیح می‌دهد.
این کتاب با رویکردی مارکسیستی، نیروهای اجتماعی و اقتصادی را عامل اصلی تغییرات تاریخی ایران معرفی میکند و همچنان یکی از منابع مهم در این زمینه است.
۶. کتاب تاریخ ایران مدرن
کتاب تاریخ مدرن ایران اثر یرواند آبراهامیان به تحلیل تحولات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ایران از قرن نوزدهم تا انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ می‌پردازد. آبراهامیان بررسی میکند که چگونه افول قاجار، انقلاب مشروطه، کودتای ۱۳۳۲ و سرکوب‌های سیاسی باعث شکل‌گیری جمهوری اسلامی شد. با رویکردی مارکسیستی، او بر تأثیر مبارزات طبقاتی و مداخلات خارجی در تحولات ایران تأکید دارد و روایت‌های غربی را به چالش می‌کشد. این کتاب دیدگاهی انتقادی و جامع از تاریخ معاصر ایران ارائه می‌دهد.
۷. کتاب مشروطه ایرانی
کتاب مشروطه ایرانی به دوره‌ای از تاریخ ایران می‌پردازد که به عنوان یک مقطع بحرانی و پر از تحولات مهم شناخته می‌شود. این دوره با مفاهیمی چون «انقلاب»، «عدالت»، «مجلس مشروطه»، «دولت» و «برابری» عجین است. در این اثر، ماشاالله آجودانی به تحلیل جامعه‌شناسانه این مفاهیم در دوران مشروطه پرداخته و رابطه بین دیدگاه‌های علمای مذهبی و روشنفکران را نسبت به مشروطیت بررسی میکند.
او با جسارت، مطالعاتی که نگاه نوستالژیک به انقلاب مشروطه دارند را به چالش می‌کشد و مشروطه را یک «انقلاب ناقص» می‌داند. آجودانی معتقد است که مشروطه نتوانست یکی از اصلی‌ترین اهداف خود، یعنی اتحاد ملت و دولت، را محقق کند و اختلافات فرهنگی و سیاسی را که مانع رشد جامعه مدنی بودند، پایان دهد. برای آگاهی از نوع تحلیل و نگاه او، می‌توانید این کتاب را مطالعه کنید.
۸. کتاب شاهنشاه
کتاب شاهنشاه نوشته ریشارد کاپوشچینسکی، اثری غیرداستانی است که به زندگی و سقوط محمدرضا پهلوی، آخرین شاه ایران، و تحولات سیاسی و اجتماعی که به انقلاب اسلامی ۱۹۷۹ منتهی شد، می‌پردازد. کاپوسینسکی، روزنامه‌نگار لهستانی که در زمان انقلاب در ایران حضور داشت، روایت دقیقی از دوران سلطنت شاه ارائه می‌دهد. او به نقد رژیم استبدادی، فساد و فاصله عمیق میان نخبگان و مردم فقیر می‌پردازد. این کتاب به بررسی اشتباهات شاه، روابط او با قدرت‌های غربی و سرانجام سقوطش می‌پردازد. کاپوسینسکی با ترکیب واقعیت‌های تاریخی و خاطرات شخصی خود، روایت جذاب و پیچیده‌ای از تاریخ معاصر ایران می‌سازد.
۹. کتاب تجدد آمرانه
کتاب تجدد آمرانه نوشته تورج اتابکی به بررسی جامعه و دولت در دوران رضاشاه می‌پردازد. این اثر مجموعه‌ای از مقالات است که نحوه پذیرش مدل نوسازی فرانسوی بعد از ناپلئون در ایران و تأثیر آن بر شکل‌گیری دولت مرکزی قدرتمند را بررسی میکند. اتابکی توضیح می‌دهد که روشنفکران آن زمان برای حفظ وحدت کشور، تنها به اصلاحات از بالا و قدرت حکومت مرکزی اعتقاد داشتند. کتاب همچنین تفاوت‌های حکومت‌های مطلقه اروپایی و ایرانی را مطرح میکند، جایی که دولت در ایران مستقل از طبقات اجتماعی بود و فراتر از جامعه عمل می‌کرد.
کلام آخر
در پایان، پرفروش‌ترین کتاب‌های تاریخی ایران نه تنها اطلاعات گرانبهایی از تاریخ این سرزمین ارائه می‌دهند، بلکه به درک بهتر تحولات اجتماعی و فرهنگی ایران کمک می‌کنند. از آثار کلاسیک تا کتاب‌های معاصر، این کتاب‌ها منابعی ارزشمند برای تاریخ‌نگاران و علاقه‌مندان به تاریخ ایران هستند.
