مبارزه مدنی یا مبارزه خشونت پرهیز چیست؟ معرفی ۴ کتاب درباره مبارزه مدنی

مبارزه مدنی یا civil struggle اصطلاحی است که به بخشی از مبارزات مردم سراسر جهان در برابر استبداد اطلاق می‌شود. شاید با شنیدن این واژه اولین گروه و اولین مبارزاتی که به ذهنمان بیاید، مبارزات سیاهان در آمریکا باشد. مبارزاتی که دهه‌ها طول کشید و با رهبری مارتین لوترکینگ و به اتکای جنبش‌های مردمی به پیروزی رسید. یکی از مشهورترین مثال‌های نافرمانی مدنی دنیا نیز وام گرفته از همین مبارزات و حرکت تاریخی و تاثیرگذار رزا پارکس است.

صبح روز اول دسامبر ۱۹۵۵ کارگران و شهروندانی که سوار اتوبوسی در آلاباما بودند با صحنه‌ای عجیب مواجه شدند. یک زنِ سیاهپوست برخلاف قوانین آن دوران وقتی که مردی سفید‌پوست وارد اتوبوس شد، جایش را به او نداد و روی صندلی‌اش نشست. همین حرکت که امروزه به نظر بسیار ساده و بدیهی می‌رسد در آن دوران روشن کننده شعله یکی از بزرگ‌ترین و تاریخی‌ترین مبارزات مدنی در سراسر جهان بود.

رزا پارکس زنی بود که حاضر نشده بود صندلی‌اش را به یک سفیدپوست بدهد و البته پیشاپیش هم می‌دانست قرار است برای این نافرمانی جریمه و توبیح شود. خودداری پارکس از واگذاری صندلی‌اش به یک مرد سفید‌پوست منجر به شکل‌گیری شبکه‌ای گسترده از تحریم ناوگان حمل و نقل توسط سیاهان شد. این شبکه به رهبری یکی از بزرگ‌ترین رهبران مبارزات مدنی جهان یعنی مارتین لوترکینگ پیش رفت و جنبش مدنی و اعتراضی او سرانجام در سال ۱۹۶۴ به پیروزی رسید. جنبشی که توانست برای همیشه به تاریخ شرمسارِ تبعیض‌نژادی در آمریکا پایان دهد و هرگونه تبعیض علیه سیاهان را ملغی کند.

مارتین لوترکینگ یکی از شناخته‌ شده‌ترین و محبوب‌ترین چهره‌های مبارزات مدنی در جهان است. او و همراهانش به خوبی می‌دانستند نمی‌توانند در برابر حکومت مسلح و پرقدرت آن دوران آمریکا با خشونت و اسلحه مبارزه کنند. هر مبارزه‌ خشونت‌محوری منجر به خشونتی شدید‌تر و غیرقابل پیش‌بینی‌تر از سوی حکومت می‌شد. بنابر این لوترکینگ و مبارزان مدنی شیوه جدیدی از مبارزه با استبداد را پیش گرفتند که به آن مبارزه خشونت پرهیز می‌گویند.

در این شیوه از مبارزه شهروندان با استفاده از قدرت نافرمانی اعتراضات خود را مطرح کرده و با پیگیری مطالبات خویش تا رسیدن به هدف مورد نظر پیش می‌روند.

 تغییر بر روی چرخ های اجتناب ناپذیری صورت نمی گیرد، بلکه درگیر مبارزه ای مداوم است. بنابراین باید کمر خود را صاف کرد و برای آزادی مان کاری کنیم. هیچ شخصی نمی تواند از شما سواری بگیرد، مگر اینکه کمرتان خمیده باشد. 
~مارتین لوترکینگ

از دیگر چهره‌های شناخته شده مبارزه مدنی در جهان می‌توان به جین شارپ اشاره کرد. او واضع یکی از مهم‌ترین تئوری‌های مبارزه مدنی است. این فیلسوف دانش‌آموخته آکسفورد سال‌ها به مطالعه درباره مبارزات بدون خشونت پرداخت. تالیفات او تاثیرات بسزایی در شکل‌گیری جنبش‌های مدنی در جهان داشته است که از جمله آن می‌توان به مبارزات جوانان در کشورهای کمونیستی سابق نام برد. جین شارپ در ادامه فعالیت‌هایش در سال ۸۳ موسسه‌ای را به نام آلبرت انییشتن بنیان‌گذاری کرد که کار آن تحقیق، مطالعه و آموزش در زمینه‌ استراتژی‌های مبارزه بدون حشونت بود.

مهم‌ترین چیزی که شارپ مطرح می‌کند بازتعریف «قدرت» است. او معتقد است که قدرت پدیده‌ای یکپارچه و برگرفته از کسانی نیست که خود را صاحب قدرت می‌دانند بلکه ساختار قدرت تکیه بر فرمانبرداران قدرت دارد. اگر مردم از صاحبان قدرت اطاعت نکنند، آن‌ها دیگر هیچ قدرتی نخواهند داشت. از نظر شارپ حکومت‌ها روش‌های متعدد و پیچیده‌ای را به کار می‌گیرند تا مردم از آن‌ها اطاعت کنند و کلید مبارزه و اصلاح امور همین نافرمانی است. او ساختارهای اعمال قدرت را پیچیده و چندلایه می‌داند ولی راه مبارزه و شکست آن را پیچیده نمی‌بیند. او هیچ‌گاه به مبارزان امید واهی نمی‌دهد، شارپ جریان آزادی‌خواهی را جریانی مستمر، پیش‌رو و خزنده می‌داند.

هرگونه جریان آزادیخواهانه مخاطرات و رنج‌های بالقوه‌ای به همراه دارد و برای عملی شدن نیازمنـد زمـان است. مطمئنـا هـیچ وسـیله‌ای نمی‌تواند پیروزی سریع را در تمامی وضعیت‌ها تضمین نماید، اما انواعی از مبـارزه کـه ضـعف‌های قابـل تـشخیص دیکتاتوری را هدف قرار می‌دهند، شانس بیشتری برای رسیدن به موفقیـت خواهنـد داشـت تـا انـواعی کـه تـلاش می‌کنند از موضع قدرت دیکتاتور با وی بجنگند.

~جین شارپ

چهره‌های زیادی در جهان به حمایت از مبارزات مدنی پرداخته‌اند و معمولا رهبران این جبنش‌ها تبدیل به نمادهایی ماندگار در تاریخ شده‌اند. یکی دیگر از مشهورترین رهبران مبارزه مدنی و خشونت پرهیز جهان، بی‌شک مهاتما گاندی، رهبر هندوهاست. نوشتن از گاندی و مبارزات او شاید در این مقاله نگنجد اما حتما شما هم درباره او، دیدگاه‌ها و زندگی پرفراز و نشیبش خوانده و شنیده‌اید. شیوه زندگی و اندیشه گاندی نه تنها در هند که در سراسر جهان جنبشی عظیم ایجاد کرد و هزاران آزاده در سراسر جهان به تأسی از او مبارزات مدنی خود را آغاز کردند.

مبارزه مدنی چیست؟

مبارزه مدنی به سرپیچی از قوانین و مقررات ناعادلانه سیستم‌های دیکتاتوری می‌گویند. قانون‌شکنی و عدم تبعیت از قوانین یکی از راه‌های مبارزات مدنی است البته نباید از نظر دور داشت منظور از قانون‌شکنی ایجاد هرج و مرج نیست بلکه دقیقا همانطور که در مثال رزا پارکس دیدیم، یعنی نه گفتن به قوانین ناعادلانه و غیر انسانی. تحریم انتخابات، خودداری در مراسم‌ و آیین‌هایی که توسط حکومت‌ها برگزار می‌شود، اعتصاب غذا، تظاهرات سکوت، تحریم سیستم‌ها و کسب‌وکارهای وابسته، اعتصابات سراسری و .. از جمله روش‌های مبارزه مدنی در جهان است. اکثر این مبارزات نمادین و با هدف نشان دادن غلط بودن قوانین و اعتراض به سرکوب‌های گسترده در دیکتاتوری‌هاست. ماهیت خشونت‌پرهیز بودن این مبارزات ممکن است زمان آن‌ها را طولانی‌تر کند اما تاثیرات عمیق‌تری می‌گذارد و هدف مبارزات مدنی معمولا بیش‌تر از تغییر یک قانون یا تغییر یک ارگان حکومتی است.مبارزات مدنی باعث تغییر در نگرش‌های اجتماعی، شکل‌گیری گروه‌های اجتماعی عدالت‌خواه و فعال شدن گروه‌های بیش‌تر آسیب‌دیده چون زنان و کارگران می‌شود.

معرفی ۴ کتاب درباره مبارزه مدنی

همانطور که گفتیم به دلیل وجود زمینه‌های جامعه‌شناسی در این مبارزات و دیدگاه‌های اجتماع‌محور،‌کتاب‌های زیادی هم درباره مبارزات مدنی‌، تاریخ و رهبران آن نوشته شده است. در ادامه با ۴ کتاب مهم درباره مبارزه مدنی آشنا می‌شویم.

• مهاتما گاندی و مارتین لوترکینگ؛ قدرت مبارزه عاری از خشونت

مری کینگ نویسنده این کتاب به دو چهره شاخص مبارزه مدنی جهان یعنی کینگ و گاندی پرداخته است او به درستی می‌گوید: فرهنگ صلح‌طلبی به هیچ‌وجه مترادف با انفعال نیست. عدم خشونت نوعی ترفند کارآمد و تاثیرگذار برای حرکت‌های اجتماعی است. فرهنگ صلح‌طلبی و مبارزه خشونت پرهیز تعهدی است جدی و همیشگی به بیان صریح انتقادات، به احترام و دوست داشتن دیگر انسان‌ها و پذیرش تکثر، به گروه‌سازی و اقدامات اجتماعی به جای فردگرایی و رهبرسازی. این کتاب همانطور که از نام آن برمی‌آید به اندیشه‌ها و مبارزات این دو تن پرداخته و روش‌های آن‌ها را بررسی کرده است.

• قدرت بی‌‌قدرتان

یکی از مهم‌ترین مباحث مبارزات مدنی بحث درباره قدرت، منشاء آن و نحوه مواجهه با آن است. معمولا در جوامع تک حزبی و بدون آزادی بیان و وجود مطبوعات و انجمن‌های مردمی، کم‌کم قدرت‌ها جنبه‌ای دیکتاتوری گرفته و به صورت یکسویه قدرت را به مردمان اعمال می‌کنند. اما تاکنون از خودتان پرسیده‌اید:

-مردم یک جامعه چه قدرتی دارند؟

این موضوعی است که نویسنده کتاب قدرت بی‌قدرتان یعنی واتسلاف هاول به آن پرداخته است او در کتابش به سراغ انقلاب‌های اروپای شرقی رفته و به خصوص به کشور چک و ماهیت حکومیت‌ کمونیستی آن پرداخته است. هاول که خود اولین رئیس جمهور در چک کمونیستی است نگاهی از درون به دیکتاتوری حاکم شده در این کشور می‌اندازد. او قدرت مردم را در نافرمانی مدنی و بیرون آمدن از دایره دروغ می‌داند. هاول معتقد است توتالیتاریسم از دروغ به عنوان مهم‌ترین ابزار قدرت استفاده می‌کند و زمانی که جامعه و مردمان آن تصمیم بگیرند از دایره این دروغ بیرون بیایند و واقعیت‌ها را شفاف ببینند شکل یکسویه قدرت تغییر کرده و به جای هرمی از بالا به پایین در طبقات پایین‌تر اجتماع نیز بروز و ظهور می‌یابد.

نظام پساتوتالیتر حمله همه‌جانبه‌ای را علیه انسان‌ها ترتیب داده و انسان‌ها یکه و تنها رها شده و جدا جدا در برابرش ایستاده‌اند. بنابراین کاملا طبیعی است که تمام جنبش‌های «دگراندیشی» به روشنی جبنش‌های تدافعی باشند: اصلا برای این به وجود آمده‌اند که از انسان‌ها و هدف‌های اصیل زندگی در برابر هدف‌های نظام دفاع کنند.
~ قدرت بی‌قدرتان

• استبداد؛ بیست درس از قرن بیستم

در قرن بیستم با وجود قرن‌ها مبارزه و جنگ همچنان سایه استبداد روی بسیاری از کشورها دیده می‌شود. محققان زیادی به شیوه‌های جدید استبداد در قرن بیست‌ویکم پرداخته‌اند که از جمله آن‌ها می‌توان به تیموتی اسنایدر تاریخ‌دارن آمریکایی اشاره کرد.او کتاب «On Tyranny: Twenty Lessons from the Twentieth Century» را در سال ۲۰۱۷ منتشر کرد. این کتاب خیلی زود به صدر فهرست پرفروش‌ترین کتاب‌های غیرداستانی نیویورک‌تایمز قرار گرفت و تا سال ۲۰۲۱ در فهرست پرفروش‌ترین‌ها قرار داشت.

این کتاب کم‌حجم و بسیار خوش‌خوان در واقع بیست دستورالعمل برای مبارزه با دیکتاتوری‌های نوین است. راه‌کارهایی که اسنایدر ارائه می‌دهد در عین سادگی بسیار مهم‌اند. برخلاف جریانات روانشناسی زرد و تبلیغات متعدد ِ کمپانی‌های بزرگ سرمایه‌داری دنیا، اهمیت دادن به اتفاقات و حساس بودن در برابر آنچه در جامعه‌مان اتفاق می‌افتد یکی از مهم‌ترین اصول مبارزه مدنی است که در کتاب اسنایدر به آن اشاره شده است. همبستگی به جای تاکید بر اتحاد پوشالی، دوست داشتن دیگران و حساسیت نسبت به زندگی و سرنوشت دیگران بدون درنظر گرفتن اختلاف نظرهای بدیهی درسهای مهمی است که اسنایدر در این کتاب به ما می‌آموزد.

چند دستورالعمل از کتاب در برابر استبداد:

-تحقیق کنید
-حواستان به شبه‌نظامیان باشد
-از نهادهای مدنی دفاع کنید
-حواستان به کشور تک‌حزبی باشد
-در کارهای خیر مشارکت کنید

تا می‌توانید شجاع باشید. اگر هیچ‌یک از ما آمادگی مرگ در راه آزادی را نداشته باشد، همگی در سایه استبداد خواهیم مرد. 

~استبداد – تیموتی اسنایدر

• راه باریک آزادی

تلاش برای رسیدن به آزادی همیشه تلاشی سخت و طاقت فرساست اما تاریخ جهان نشان داده است ملت‌هایی که برای رسیدن به آزادی حاضر به عبور از اختلاف‌ها و انجام تعهدات اجتماعی هستند پیروز خواهند شد. وقتی از تعهدات اجتماعی سخن می‌گوییم یعنی تلاشی فردی و مسئولانه برای داشتن یک خانواده، محله، مدرسه یا محل کار بهتر. ارتباط برقرار کردن با دیگران و گفتگو با دیگران، حضور در انجمن‌های محلی و انجام کارهای عام‌المنفعه، نافرمانی مدنی از قوانین تبعیض آمیز و متهعد بودن به اصول اخلاقی و انسانی.

کتاب راه باریک آزادی نوشته دیگری از نویسندگان کتاب محبوب «چرا ملت‌ها شکست‌ می‌خورند» است. دارن عجم اوغلو و جیمز رابینسون در این کتاب نیز به ادامه مباحث مطرح شده در کتاب قبلی‌شان می‌پردازند. آنها حاصل ده‌ها سال تحقیق هود درباره آزادی را در این کتاب گردآوری کرده و به این پرسش مهم پرداخته‌اند که چرا برخی از کشورها مسیرشان به سوی آزادی است و برخی دیگر همچنان درگیری دیکتاتوری‌ها هستند. وجود تعادل بین قدرت حاکمان و قدرت مردم از مباحث مهمی است که در این کتاب مطرح می‌شود. آن‌ها نبود این تعادل را باعث برهم خوردن نظم آزادی می‌دانند. این نقطه نقطه‌ای است که آزادی مردم توسط حاکمان نقض می‌شود. نبود دسترسی یکسان به امکانات اقتصادی، رفاه اجتماعی، وجود فقر و بیکاری، اعمال سرکوب‌های اجتماعی و ایجاد سانسور و محدودیت در آزادی بیان از جمله شرایط پدیدآورنده حکومت‌های دیکتاتوری است و برای برون رفت از این وضعیت لازم است مردمان یک کشور به دنبال راه‌حل‌هایی برای ایجاد توازن قدرت و اعتراض به وضعیت موجود باشند.

جنبش‌های زنان یکی از نمادهای مبارزات خشونت پرهیز در جهان شناخته می‌شود. بسیاری از زنان برای دست یابی به حقوق انسانی و برابری در قالب جنبش‌های مدنی و مبارزات خشونت پرهیز در کشورهای مختلف اقدام به اعتراض و مبارزه کرده‌اند که از جمله آن‌ها می‌توان به مبارزات برای حق رای، قوانین سقط جنین، حقوق و دستمزد و .. اشاره کرد. در برخی از کتابهای معرفی شده در این مقاله نیز می‌توانید ردپای مبارزات زنان را پیدا کنید.

خواندن این کتاب‌ها را به همه کسانی که دغدغه آزادی و آزاداندیشی دارند پیشنهاد می‌کنم.