نگاهی به دایی‌جان ناپلئون؛ سیاسی‌ترین رمانِ طنز ایران

در سطور بالا به قدرت بی‌بدیل پزشکزاد در شخصیت‌پردازی اشاره کردیم، در ادامه نگاهی داریم به شخصیت‌های خلق شده او در این رمان و البته با یادآوری این نکته که هر کدام از این شخصیت‌ها نماینده قشر، فرهنگ و تفکر در دوران تاریخی خود بوده‌اند. 

۱-دایی‌جان ناپلئون؛ متوهم ابدی 

دایی‌جان فرزند ارشد آقا بزرگ، – ستوان سوم بازنشسته-  فردی تندخود، خیالباف، یکدنده و لجوج، مضحک و در عین حال شوریده، حساس، وطن‌پرست، خانواده دوست و البته بسیار متوهم است. او دچار توهم دشمنی است. و البته بزرگ‌ترین دشمن او «انگلیسی‌ها» هستند. دایی‌جان نماد تمام و کمال پدرسالاری و استبداد تاریخی معاصر است،‌ استبدادی که نه به مدد قدرت واقعی که در توهمی ساختگی از قدرت بنا شده و همه روابط و ضوابط خانوادگی را تحت‌تاثیر خود قرار داده است. 

اگر خانواده دایی‌جان را ایران فرض کنیم، دایی‌جان همان حاکم متوهم، مغرور، مستبد و غیرمنطقی است که تمام افتخاراتش در جنگ‌هایی از پیش باخته کسب شده و همه جهان را دشمن خود و خانواده‌اش می‌داند. 

دقیقا مابه‌ازای راستین دن کیشوت!

۲-مش‌ قاسم؛ مردمی که می‌شناسیم!

مش قاسم دقیقا نقطه مقابل دایی‌جان است از همه لحاظ و البته تکمیل کننده او. مش قاسم دقیقا از بدنه مردم برخاسته است، روستازاده است و جایش در دم و دستگاه دایی‌جان در حد پیش‌کاری و ملازم است. او اهل روستای غیاث‌آباد است و غیاث‌آباد برایش همان بهشتی است که از آن رانده شده. او در جنگهای بسیاری همراه دایی‌جان بوده و از این رو خاطرات بسیاری با دایی‌جان دارد. مش قاسم شخصیتی‌ ساده‌لوح، وفادار به دایی‌جان و آرمانهایش!، صمیمی و در عین‌حال شکست‌خورده و غرق در نوستالژی است. به نمایندگی از قشری از مردم با همین ویژگی‌ها، قشری که بی‌چون و چرا مطیع و فرمانبردار استبداد ِ خوانین و بزرگ‌زادگان بوده‌اند و گویی از خود هیچ هویت و شخصیتی نداشته و تنها آرمانشان را در همراهی و همسویی با تفکر استبدادی می‌دیده‌اند. 

۳-سعید؛ عاشقِ بیچاره

سعید راوی داستان دایی‌جان ناپلئون است، نوجوانی که درحال گذراندن دوران بلوغ است که یک روز گرم تابستان، دقیقا ۱۳ مردادماه حدود ساعت سه‌ و ربع کم بعد از ظهر عاشق لیلی شده است! این پسرک چهارده ساله خواهرزاده دایی جان ناپلئون است که از بخت نامراد عاشق دختر دایی‌جان شده و این در حالی است که دایی‌جان چندان دل خوشی از پدرش ندارد. سعید در این رمان نماینده قشر جوانی است که گویی ناخواسته وارد جنگ‌هایی بزرگ و سابقه‌دار در تاریخ شده‌اند، آن‌ها در میانه گذار از سنت به مدرنیسم گویی قربانیان کوچکی هستند که به دنبال یک زندگی معمولی مجبور به تحمل رنج‌ها و فشارهایی شده‌اند که هیچ دخالتی در آن‌ ندارند و گویی تنها نظاره‌گر اتفاقاتی هستند که بر سرشان می‌بارد!

۴-اسدالله میرزا یا شازده اسدالله

کارمند وزارت خارجه، مردی خوش‌پوش، خوش‌تیپ، خوش‌مشرب، مدرن، از فرنگ برگشته، خوشگذران و زنباره، او فرزند شاهزاده رکن‌الدین میرزا و بردار کوچک شاهزاده شمسعل میرزا و نوه عموی خانم عزیز‌السلطنه است. اسدالله میرزا نماینده مدرنیسم در این رمان است، مدرنیسمی از جنس روز آن دوران که خواسته‌اش جلال و جبروت زندگی فرنگی و دست‌یافتن به رفاه و آسایشی پرزرق و برق بود. 

اسدالله میرزا یکی از جذاب‌ترین شخصیت‌های رمان دایی‌جان ناپلئون است که بخش اعظمی از تکه‌کلام‌ها و دیالوگ‌های اوست که به رمان جنبه‌ای‌ طنازانه داده است. 

البته نباید از نظر دور داشت، اسدالله میرزا به خاطر نقش‌آفرینی پرویز صیاد در سریال دایی‌جان ناپلئون جانِ تازه‌ای پیدا کرد و علت محبوبیت بی‌حد و حصر او از استادی صیاد در خلق این شخصیت نیز می‌آید.

۵-آقا جان؛ پدر سعید

برخلاف اعضای خانواده دایی‌جان که همگی اشراف زاده  هستند، او به خاندان اشرافی تعلق ندارد و از «الدوله‌ها» و «السلطنه‌ها» نیست، او یک داروساز تجربی است که افراد فامیل او را دکتر صدا می‌کنند. کینه دایی‌جان ناپلئون به آقا جان کینه‌ای تاریخی است،‌ او از این که خواهرش با یک فرد معمولی ازدواج کرده و به قولی خواهرش را به یک آدم بی‌سروپا داده است خیلی شاکی است! از سوی دیگر آقاجان از شخصیت ناپلئون خوشش نمی‌آید و او را مسبب ویرانی‌های بسیاری در اروپا می‌داند دقیقا نقطه ضعف دایی‌جان! دایی‌جان شیفته جنگاوری‌ها، رشادت‌ها و البته اقتدار ناپلئون است. 

همین دو موضوع بستر جنگی رخ نداده و کینه‌ای عمیق بین این دو شخصیت را فراهم کرده است. 

وجود این کینه است که سختی عشق و عاشقی سعید را بیش‌تر نشان می‌دهد! او خودش را دچار مخمصه‌ای بزرگ کرده است.!

اقا جان هم نماینده قشر دیگری از مردم است، قشری که تحصیل کرده اما وابسته به اشراف و بزرگ‌زادگان نیست و نگاهش با نگاه حاکمیت به کلی متفاوت است. این قشر پذیرای استبداد و فرهنگ پدرسالاری نیست و به دنبال تغییر است. قشری که عملا توسط حاکمیت سرکوب و تحقیر می‌شود اما مسیر خود را ادامه می‌دهد. 

همانطور که گفتیم رمان دایی‌جان ناپلئون یک رمان پر شخصیت و شخصیت‌محور است و این تنها پنج‌تا از شخصیت‌های اصلی این رمان‌اند. 

دایی‌جان سرهنگ، عزیز‌السلطنه، نایب تیمورخان، آسپیران غیاث‌آبادی، شمسی، پوری فش‌فشو و.. شخصیت‌های دیگر این رمان‌اند که هر کدام نماینده تفکر، قشر و خرده‌فرهنگ‌های ایرانی هستند.