معرفی، خرید و دانلود کتاب نظریه انتقادی رابرت کاکس

وظیفۀ عمل جهان‌شمول این است که شرایط را برای جهانی معرفی و بازسازی کند که در آن امکان فهم متقابل وجود داشته باشد. (هابرماس، دربارۀ عمل ارتباط، ۱۹۹۸، ص ۲۱)

آیا می‌توان جهانی برساخت که امکان فهم متقابل و مفاهمه‌ای بی‌مناقشه در آن باشد؟ این پرسش فقط برای کنش‌گران روابط بین‌الملل مطرح نیست. بلکه قبل از آن رویاروی دانشمندان روابط بین‌الملل قرار می‌گیرد. اهل سیاست به هر حال اهل قدرت و منافع هستند و منابع قدرت مختلف و منافع متضاد آنها را به سوی فهم‌های متفاوت از روابط بین‌الملل می‌کشاند. اما اهل نظر و اندیشه که به مانند آنها در کشمکش قدرت و رقابت بر سر منفعت نیستند در مقابل این سوال تاریخی قرار دارند که آیا می‌توانند به نوعی درک متقابل با نظریه‌های رقیب دست یابند؟ این پرسشی است که نظریۀ انتقادی جدید به خصوص در حوزۀ روابط بین‌الملل مطرح می‌کند.

دانش اقتصاد سیاسی بین‌الملل از همان ابتدای شکل‌گیری دانشی پرمناقشه بوده است. این دانش به نوعی موجودیت مستقل برخی از دیگر حوزه‌های دانش بشری را به چالش می‌کشیده است. این که رشته‌ای مجزا به نام اقتصاد بین‌الملل وجود دارد یا خیر پرسشی بود که اقتصاد سیاسی از همان گام نخست در برابر دانشمندان این حوزه گذاشت. هم‌چنین این که فهم سیاست بین‌الملل آیا بدون دانستن مناسبات اقتصادی نهفته در درون آن امکان‌پذیر است یا خیر نیز در نظریه‌های روابط بین‌الملل نمایان گشت. اما اقتصاد سیاسی بین‌الملل فقط برای دیگر حوزۀ دانش بین‌المللی مسأله‌ساز نبود. بلکه در درون این رشته نیز مجادلات نظری جدی‌ای صورت گرفته است. از آن جا که نهادها و مناسبات اقتصاد مدرن چه در عرصۀ داخلی و چه در عرصۀ بین‌المللی توسط نگرش و عاملان لیبرالیست شکل گرفته است، به طور طبیعی لیبرالیسم به رایج‌ترین نظریۀ اقتصاد سیاسی بین‌الملل مبدل گشت. بخش عمده‌ای از آن چه امروز به نام نگاه علمی به اقتصاد بین‌الملل شناخته می‌شود در واقع بر اساس مفروضه‌های لیبرالیسم و به منظور بازیابی نهادهای برساخته توسط آن بوده است. در این میان نظریه‌پردازان واقع‌گرا یا همان واقعگرایانی که جریان اصلی در نظریه‌پردازی روابط بین‌الملل هستند نیز بیکار نماندند و با ورود به حوزۀ اقتصاد سیاسی بین‌الملل تلاش کردند تا از مفروضه‌های خود برای تحلیل و توضیح آن بهره بگیرند. دولت‌محوری و اولویت سیاست بر اقتصاد مهم‌ترین ره‌آوردهای ورود واقع‌گرایی به حوزۀ مطالعات اقتصاد سیاسی بین‌الملل است.

با این حال هم‌چون دیگر حوزه‌های دانش اجتماعی جریان‌های منتقدی نیز در این زمینه بروز کرد که تلاش می‌کرد دریچه‌ای متفاوت برای فهم پدیده‌های اقتصادی و سیاسی بین‌المللی بیابد. یکی از مهم‌ترین این جریان‌ها نظریۀ انتقادی است که به دلیل ریشۀ مارکسیستی و نیز به دلیل تحول‌طلبی انقلاب‌گونۀ خود بنیادهای اقتصاد سیاسی لیبرال را به نقد کشیده و راه را برای فهمی کاملا متفاوت هموار می‌کند. نظریه انتقادی در واقع یک پروژۀ نظری برای رهایی از وضعیت موجود جامعۀ مدرن است. وضعیت موجود در عرصۀ دانش مدرن، طراحی جامعۀ مدرن و حتی روابط بین‌الملل مدرن. هر چند بسیاری ریشۀ نظریۀ انتقادی را به مکتب فرانکفورت می‌رسانند اما مناقشاتی جدی در این زمینه میان آنها شکل گرفته است. این که کدام‌یک از نظریه‌های پایه در مکتب فرانکفورت استفاده کرده و مثلا از مفاهیم پایه‌ای که هورکهایمر و آدورنو مطرح کرده‌اند بهره جسته‌اند و یا خیر محل مباحث نظری فراوانی شده است که البته گاهی این نظریه را از رسالت اصلی خود دور کرده است.

در این کتاب تلاش شده تا ابعاد مختلف نظریۀ کاکس بهتر شناخته شده و جایگاه او در مجموعۀ نظریه‌های روابط بین‌الملل بهتر شناخته شود. مهم این است که این نظریه راه بر گونه‌ای دیگر از اندیشیدن می‌گشاید و حصار تنگ نگرش‌های واقع‌گرایانه و لیبرالیستی را برای فهم پدیده‌های بین‌المللی می‌شکافد. نویسنده کتاب تلاش می‌کند او را از دایرۀ مکتب انتقادی خارج کرده و تفسیری متفاوت از اندیشه‌اش ارائه کرده‌اند. او استدلال می‌کند که کاکس نظریه‌ای خاص خود دارد و نباید او را در محدودۀ مکاتب از پیش شناخته شده محصور کرد.

مناقشات نظری که در مورد جایگاه نظریۀ کاکس انجام شده ممکن است بی‌ثمر به نظر برسد. چون معلوم نیست قرار دادن او در این یا آن دسته چه دردی از چه کسی دوا می‌کند. اما در واقع چنین نیست و این مجادله می‌تواند زوایای دقیقی از نظریۀ او را بشکافد. در این کتاب نمونه‌ای از این نوع موشکافی را خواهیم دید. در این جستار و آثار مشابه دانش و تفسیری از نظریۀ یکی از مهم‌ترین متفکران نظریۀ انتقادی به دست می‌آید که شاید خواندن آثار خود او به دست ندهد. دقت در برخی از مفاهیم موجود در این نظریه راه را برای یافتن عمق معانی مندرج در اندیشۀ او خواهد گشود.