آه از آن رفتگان بی‌برگشت… (هوشنگ ابتهاج)
بیژن اشتری، مترجم نام‌آشنای تاریخ و سیاست، عصر ۱۸ خرداد ۱۴۰۴ در سن ۶۴ سالگی، بر اثر ایست قلبی در منزل خود در تهران درگذشت. او که سال‌ها با بیماری قلبی زندگی می‌کرد و در سال‌های اخیر با سرطان نیز دست و پنجه نرم کرده بود، سرانجام با سکوتی تلخ، از جهان واژه‌ها و روایت‌ها خداحافظی کرد.
خبر درگذشت این مترجم پرکار و تأثیرگذار، واکنش‌های گسترده‌ای را در فضای فرهنگی و رسانه‌ای ایران برانگیخت. نشر ثالث، که بسیاری از آثار اشتری را منتشر کرده، در صفحه رسمی خود نوشت:
«دریغا بیژن… بیژن اشتری عصر هجده خرداد در خانه خود از دنیا رفت. او متولد ۱۳۳۹ بود و یکی از تأثیرگذارترین مترجمان ۲۵ سال اخیر ایران. مردی که ابتدا شوق خواندن، نوشتن و تاریخ‌ورزی داشت و در این راه ده‌ها کتاب مهم تاریخی و سیاسی ترجمه کرد.»
نگاهی به تأثیر فرهنگی آثار بیژن اشتری
بیژن اشتری یکی از مترجمان پرنفوذ و اندیشمند معاصر بود که نقش مهمی در آشنایی مخاطبان فارسی‌زبان با تاریخ سیاسی و اجتماعی قرن بیستم ایفا کرد. او در روزگاری که کتاب‌های تاریخی، اغلب در حاشیه توجه بودند، با نگاهی آگاهانه و تحلیلی به سراغ متونی رفت که نه‌تنها روایت‌گر سرگذشت ملت‌ها و رهبران سیاسی جهان (مثل استالین، پوتین، صدام، تروتسکی، آنگلا مرکل و…) بودند، بلکه می‌توانستند به درک بهتری از وضعیت سیاسی، اجتماعی و تاریخی جامعه امروز ایران نیز یاری رسانند.
اشتری فعالیت حرفه‌ای خود را از دهه ۱۳۶۰ به‌عنوان روزنامه‌نگار آغاز کرد؛ در نشریاتی چون اخبار، انتخاب و جام جم قلم زد و به‌تدریج به یکی از معتبرترین چهره‌های ترجمه در ایران بدل شد. مسیر ترجمه برای او، نه مسیری صرفاً حرفه‌ای، بلکه تلاشی هدفمند برای برانگیختن اندیشه و بازخوانی تاریخ بود.
مروری بر مهم‌ترین ترجمه‌ها
از میانه‌های دهه ۸۰، بیژن اشتری پروژه‌ای بلندپروازانه را در حوزه بهترین کتاب های سیاسی آغاز کرد: ترجمه زندگی‌نامه‌ها و روایت‌هایی از رهبران سیاسی و رخدادهای تأثیرگذار قرن بیستم، به‌ویژه در بستر اتحاد جماهیر شوروی و بلوک شرق. او در سال‌هایی که گفت‌وگو درباره تاریخ سیاسی جهان کمتر در فضای عمومی جریان داشت، با ترجمه‌های خود دریچه‌ای تازه به‌سوی گذشته گشود؛ گذشته‌ای که هنوز بر حال سایه افکنده است.
اشتری با دقت و پیگیری بی‌وقفه، آثاری را برگزید که نه‌تنها درباره تاریخ دیکتاتوری‌ها و انقلاب‌ها بودند، بلکه خواننده را به درک ریشه‌های قدرت، سرنوشت روشنفکران، نقش ایدئولوژی و سرکوب در قرن گذشته هدایت می‌کردند. کتاب‌هایی مانند لنین: زندگی انقلابی سرخ، تروتسکی، کاهن معبد سرخ، و زندگی‌نامه‌های استالین، چائوشسکو، بوخارین، برژنف، و چه‌گوارا تنها نمونه‌هایی از این مسیر هستند.
ترجمه کتاب آکواریوم‌های پیونگ‌یانگ درهای تازه‌ای به روایت‌های نایاب از کره شمالی گشود. کتاب‌هایی چون امید علیه امید، شوری ضد شوروی، دست‌نوشته‌ها نمی‌سوزند و ادبیات علیه استبداد نیز وجه دیگری از علاقه اشتری را به پیوند ادبیات و سیاست نشان می‌دادند: او به تاریخ صرف قناعت نمی‌کرد، بلکه به سرنوشت انسان در برابر قدرت می‌پرداخت.
آخرین اثر منتشرشده بیژن اشتری، سکوت همچون سلاح بود؛ روایتی از زندگی و مرگ ایساک بابل، نویسنده برجسته روس، که در واپسین روزهای اسفند ۱۴۰۳ روانه کتاب‌فروشی‌ها شد.
از میان ده‌ها کتاب ترجمه‌شده توسط بیژن اشتری، برخی از مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:
- لنین: زندگی انقلابی سرخ | رابرت سرویس
- برژنف: از ثبات و رکود تا زوال و فروپاشی | سوزان شاتنبرگ
- چائوشسکو: ظهور و سقوط دیکتاتور سرخ | ادوارد بئر
- پل پوت: کابوس سرخ | فیلیپ شورت
- رفیق: زندگی و مرگ ارنستو چه‌گوارا | خورخه کاستانیدا
- فرمانده: ونزوئلای هوگو چاوز | روری کارول
- حرمسرای قذافی | آنیک کوژان
- آکواریوم‌های پیونگ‌یانگ | چول‌هوان کانگ و پیر ریگولت
- راسپوتین: ابلیس یا قدیس | ادوارد راژینسکی
- ادبیات علیه استبداد | پیتر فین
- کتاب شوروی ضد شوروی | ولادیمیر واینوویچ
- استالین: دادگاه تاریخ | سایمن سیبیگ مانتیفوری
- امید علیه امید | نادژدا ماندلشتام
سبک ترجمه‌ی او و تمرکزش بر تاریخ معاصر و قدرت سیاسی
در دو دهه اخیر، بخش عمده‌ای از آثار اشتری به ترجمه متونی درباره تاریخ شوروی، جنبش‌های کمونیستی، و حکومت‌های توتالیتر اختصاص یافت. زندگی‌نامه‌هایی از رهبران سیاسی چون لنین، استالین، تروتسکی، چه‌گوارا، قذافی، هوگو چاوز، چائوشسکو و انور خوجه – که بیشتر آن‌ها در قالب مجموعه‌ای غیررسمی با عنوان «کتاب‌های سرخ» توسط نشر ثالث در فیدیبو منتشر شدند – امروز به منابع معتبر و قابل رجوعی در حوزه تاریخ سیاسی زبان فارسی تبدیل شده‌اند.
اشتری نبض جامعه را در دست داشت. او با پرهیز از انتخاب آثار عامه‌پسند، متونی را برگزید که به تقویت ذهنیت تاریخی مخاطب کمک کنند. آثاری که اگرچه ممکن بود مخاطب خاص‌تری داشته باشند، اما نقشی بنیادی در شکل‌گیری آگاهی تاریخی و اجتماعی در جامعه ایفا کردند. او به‌درستی باور داشت که بازخوانی تاریخ، گامی اساسی در درک اکنون و ساختن آینده است.
سخن پایانی
بیژن اشتری فراتر از یک مترجم بود؛ او پلی بود میان تاریخ و مخاطب، میان واقعیت‌های پیچیده قرن بیستم و فهم امروز ما. با ترجمه‌های مستند، پرزحمت و اغلب کم‌نظیر خود، برای نسل‌های تازه امکان درکی عمیق‌تر از ساختارهای قدرت، دیکتاتوری و تاریخ معاصر جهان فراهم کرد. آثار او از جمله منابع مرجع در حوزه تاریخ اتحاد شوروی، کمونیسم، و حکومت‌های توتالیتر به‌شمار می‌آیند و همچنان در کتابخانه پژوهشگران، دانشجویان و علاقه‌مندان به تاریخ سیاسی جایگاه ثابتی دارند.
درگذشت بیژن اشتری، مترجمی که به آگاهی عمومی وفادار ماند، بازتابی گسترده در رسانه‌ها و فضای فرهنگی ایران داشت. بسیاری از پژوهشگران، روزنامه‌نگاران و فعالان فرهنگی، از آثار او با احترام یاد کردند؛ آثاری که هم فاخر و مستندند و هم آموزنده و روشنگر. نام او، به واسطه میراثی که به زبان فارسی بخشید، در حافظه فرهنگی ما باقی خواهد ماند.
