نوشتن درباره رمانِ کلیدر اثر ماندگار و خواندنی محمود دولت‌آبادی کاری گران‌سنگ است، برای نوشتن از کلیدر لازم است به خودم یادآوری کنم این رمان در دل خود داستانی ماندنی از بخشی از تاریخِ پرفراز و نشیب کشورم است. گویای رنج‌ها، عشق‌ها و شجاعت‌هایی که همیشه در دل این سرزمین پنهان و آشکار است.
در تاریخ نه چندان طولان رمان‌نویسی ایران، بی‌شک کلیدر یکی از شاخص‌ترین رمان‌ها محسوب می‌شود، رمانی که در آن محمود دولت‌آبادی جنبه‌های مهم و متفاوتی از تاریخ و زیست مردمان ایران را بازنمایی کرده است.

[box]ناگفته‌های بزرگ‌ترین پروژه کتاب صوتی ایران؛ کلیدر[/box]

ویژگی‌های مهم رمان کلیدر چیست؟

برای اینکه بدانیم چرا باید کلیدر را بخوانیم و چرا این رمان این‌همه مهم است، بهتر با ویژگی‌های منحصربفرد و خاص این رمان بیش‌تر آشنا شویم.

• تنوع موضوعی

موضوعات رمان کلیدر محدود به موضوعات تاریخی و فرهنگی نیستند، دولت‌آبادی به صورت همزمان و موازی چند موضوع Theme را در مهم‌ترین رمان خود مطرح کرده است موضوعات یا درونمایه کلیدر را می‌توان به این شرح نام برد:
– عاشقانه، تم یا درونمایه عاشقانه یکی از اصلی‌ترین موضوعات این رمان است. داستان عشق گل‌محمد و مارال و دیگر داستان‌های عاشقانه‌ای که در این رمان روایت می‌شوند در طول این ده جلد ادامه دارند و مخاطبانی رمان عاشقانه را همراه خود می‌کند.
– شجاعت و دلاوری: درونمایه شجاعت و دلاوری یکی از جذاب‌ترین درون‌مایه‌های داستانی است که بسیاری از رمان‌ها و داستان‌ها به آن اختصاص داده شده است. رمان کلیدر یکی ازغنی‌ترین رمان‌ها با موضوع شجاعت و دلاوری است. داستانِ گل محمد که به نوعی شخصیت اصلی این رمان است برگرفته شده از داستان واقعی یکی از دلاوران سرزمین خراسان و روایت دلاوری‌ها و شجاعت او در برابر اربابان زمانه‌اش است.
– سیاسی، اجتماعی: بی‌شک کلیدر رمانی سیاسی، اجتماعی است. محمود دولت‌آبادی همیشه دغدغه سیاسی، اجتماعی داشته و از دوران جوانی‌اش نیز باورهای آزادی‌خواهانه و عدالت‌طلبانه‌اش در آثارش نمود پیدا کرده است، در این اثر با برگزیدن بخشی از تاریخ سیاسی ایران اندیشه‌های رایج آن زمان را که عمدتا اندیشه‌های انقلابی و تحت‌تاثیر جنبش‌های چپ جهان بود را بازتاب داده است. کلیدر از آن دست رمان‌هایی است که برای آشنایی با بخشی از تاریخ سیاسی،‌ اجتماعی این سرزمین می‌توانید به آن مراجعه کنید.

[box]راهنمای خواندن کلیدر[/box]

• تنوع مکانی

همانطور که حتما می‌دانید محمود دولت‌آبادی نام کلیدر را از یکی از کوه‌های استان خراسان، سبزوار، الهام گرفته است. در حوالی این کوه روستاهای متعددی واقع شده و داستان کلیدر در تعدادی از این روستاها اتفاق می‌افتد. دلیل این تنوع مکانی کوچ‌نشین بودن شخصیت‌های اصلی این رمان به خصوص خانواده کلمیشی است.
در نتیجه خواننده این رمان سفری به چندین روستا و قسمت‌هایی از استان خراسان خواهد داشت که توصیفات دقیق و جزئی دولت‌آبادی از این مناطق بسیار خواندنی و لذت‌بخش است.

• تعدد شخصیت

رمان کلیدر به عنوان دومین رمان بلند جهان و در حالی‌که در ده جلد نوشته شده دارای شخصیت‌های بسیار متعددی است. در این رمان از نوزاد تا پیرمرد و پیرزن‌های زیادی را می‌بینید. گروه‌های سنی مختلف، طبقات اجتماعی و همچنین اعتقادی مختلف در این رمان حضور دارند. وجود بیش از ۱۰۰ شخصیت در رمان کلیدر یکی از نقاط متمایز کننده این است. ویژگی‌ای که در کمتر رمان دیگری آن را می‌بینیم.
بخشی از این شخصیت‌ها شخصیت‌های محوری داستان کلیدر و بخشی دیگر شخصیت‌های فرعی و حاشیه‌ای هستند که به علت تنوع و درهم تنیدگی داستان‌های این رمان نیاز به پرداختن آن بوده است.

• شخصیت‌پردازی چندبعدی

اگر بخواهیم بیش‌تر به شخصیت‌پردازی رمان کلیدر بپردازیم لازم است با سه نوع تقسیم‌بندی شخصیت آشنا شویم:

• شخصیت‌های اصلی
• شخصیت‌های فرعی
• سیاهی‌لشگر

البته این دسته‌بندی بیش‌تر سینمایی است اما در ادبیات داستانی هم مصداق دارد. رمان کلیدر نیز شخصیت‌هایی در این سه دسته‌بندی دارد.
اما مهم‌ترین شخصیت رمان کلیدر همان گل محمد است که دولت‌آبادی آن را بر اساس یک داستان واقعی نوشته است. سه ویژگی اصلی شخصیت‌پردازی گل‌محمد، شجاعت، آزادی‌خواهی و تدبیر است.
او در ارتباطش با دیگر اشخاص این رمان از هر کدام از این ویژگی‌ها بهره می‌گیرد، برای مثال در رابطه با خوانین و اشخاص حکومتی از درایت و تدبیرش بهره می‌برد و در رابطه با مردم ستمدیده و رعایا که همگی هم ریشه و هم ساز او هستند بیش‌تر ویژگی آزادی خواهی و شجاعتش نمود پیدا می‌‌کند.
کنار این‌ها نباید فراموش کنیم که گل‌محمد عاشق‌پیشه نیز هست. عشق او به مارال یکی از موضوعات اصلی رمان کلیدر است که دارای فراز و نشیب‌های بسیاری است تا به وصال برسد.
نکته قابل تامل درباره شخصیت‌پردازی گل‌محمد در کتاب کلیدر این است که دولت‌آبادی در دیگر شخصیت‌های این رمان نمودهای شخصیتی گل‌محمد را گنجانده است، گویی که هر کدام از آن‌ها آیینه تمام‌نمای گل‌محمد هستند. مثلا شخصیت جان‌عمو بازنمایی ویژگی تهور و شجاعت گل محمد و مادرش بلقیس نیز بازنمود ویژگی‌های غیرتمندانه و حماسی شخصیت گل‌محمد است.

• کتابهای محمود دولت‌آبادی را به چه ترتیب بخوانیم؟

[box]کلیدر محمود دولت‌آبادی اولین‌بار در سال ۱۳۵۷ منتشر شد که همان جلد اول این رمان ده جلدی بود، در ادامه انتشار آن تا سال ۱۳۶۳ بقیه جلدها نیز منتشر شدند و پس از از آن این مجموعه بارها تجدید چاپ شد، برخی از خوانندگان دنبال پیدا کردن کلیدر بدون سانسور هستند که جز نسخه‌های بسیار قدیم چاپی و نایاب امکان پیدا کردن آن وجود ندارد.[/box]

نقش طبیعت در رمان کلیدر

همانطور که گفتیم کلیدر در مکان‌های متعددی می‌گذرد اما همه این مکان‌ها در منطقه خراسان قرار دارند و طبیعت آن منطقه و ویژگی‌های منحصر بفردش نقش بسزایی در رمان دارد. طبیعتی که گاه زیبایی و بکربودنش در تضاد با خشونت و بی‌مهری‌اش قرار می‌گیرد.
زندگی دامداران و کشاورزان به وضوح به ویژگی‌های طبیعی و جغرافیایی گره خورده است و مثلا در بخشی از رمان کلیدر واقعه «مال مرگی» – بیماری مسری دامی – است سرآغاز بسیاری از طغیان‌ها و آلامی است که گل‌محمد درگیر آن می‌شود.
محمود دولت‌آبادی توصیف‌های بی‌نظیر و دقیقی از طبیعیت منطقه خراسان و روستاهای سبزوار دارد که هر خواننده‌ای را مجذوب خود می‌کند.

بهترین قسمت های کتاب کلیدر

توصیفات خواندنی طبیعت در رمان کلیدر

[quote]سرمای تیز صبح، لعاب کسالت از چهره‌اش روفت. هوا زلال بود، سرد و برنده. به اشک می‌مانست. آسمان نه تیره بود و نه روشن. میانه این دو. موجی آبی گون پاش خورده بر آمیزه‌ای از سیاهی و سپیدی. رنگ رونده. سیال. گرگ و میش.نه خاکستری، چون بعد ازغروب. نه کدر، چون پیشانی شب که در سیاهی می‌دود، گم می‌شود. نه! صبح بود. پاکیزه و رقیق بود. زلال و نوازشگر. آغازی بود، نه انجامی، تو را به خود می‌خواند.کششی داشت. جذبه‌ای. به کارت می‌خواند اگر تو توانسته باشی تن کوفتگی پیشین، با آرامشی شبانه از خود برانی.[/quote]

[quote]با این همه صبح زیبا بود. برهنه بود و زیبا بود. پوستی لطیف و ترد داشت. چنان که دست تو را به نوازش تن تردش وسوسه می‌کرد. می‌خواستی ببوئیش. همانگونه که بناگوش زنی زیبا را می‌خواهی ببویی. کششی مستانه داشت. صبح مست به خویش می‌خواندت. به دامان خویش. ستاره‌هایش کم‌کم رنگ می‌باختند. ور می‌پریدند. محو می‌شدند. تکرار بازی‌ای کودکانه. گم می‌شدند تا باز پیدا شوند.[/quote]

[quote]بازتاب خورشید بر شن ظهر تموز را به یاد می‌آورد. با این همه هوای قلعه‌چمن سوز داشت. نسیم تند نیشابورهمچنان بر کوهپایه وزان بود و قلعه‌چمن در دست‌های خلوت شب نشسته بود و خاموشی، رگهایش، کوچه‌هایش، را از تپش انداخته بود. مردم، بودند و نبودند.[/quote]

آنچه در بالا خواندیم بررسی ۵ ویژگی منحصربفرد رمان کلیدر بود. ویژگی‌هایی که باعث می‌شود این رمان برای همیشه در تاریخ ادبیات ایران جاودانه شده و رمانی تاثیرگذار، جریان‌ساز و در عین‌حال مردمی باشد.
رمانی که در آن مردم می‌توانند چهره‌ی کاملی از خودشان، دغدغه‌ها، فرهنگ، آداب و رسوم،‌ باورها و تاریخ زیستی‌شان پیدا کنند.
در پایان نگاهی داریم به یادداشتی خواندنی از دولت‌آبادی درباره کلیدر. او در این یادداشت به آرزویش درباره کلیدر اشاره کرده است:

یادداشتی خواندنی از محمود دولت‌آبادی درباره کلیدر

ساعت ۴ بعد از نیمه شب است. آخرین قسمت جلد پنجم کلیدر را نوشته‌ام و از این بابت احساس زندگی می‌کنم.(البته دست‌نویس اول). اما همین خودش خیلی از نظر روند کار برایم مهم است. در واقع یک سنگ بزرگ دیگر را از سر راهم برداشته‌ام. فقط اگر کسی خودش دست‌به‌کار نوشتن یک داستان طولانی و بزرگ باشد می‌تواند به روشنی حس کند که به پایان رساندن یک مرحله‌‌ی دیگر از کار چه موفقیت بزرگی به شمار می‌آید.

چون آدم احساس می‌کند به پایان وظیفه مهمی که بر عهده گرفته بوده است دارد نزدیک می‌شود و امیدوار می‌شود که باقی‌مانده راه را نیز بتواند طی کند. به پایان رساندن کلیدر آن‌‌طور که مطلوب و موردپسند خودم باشد، برای من یک آرزوی مهم است. چون اطمینان دارم که رمان کلیدر یک یادگاری برای مردمان آینده ما خواهد بود که در عین حال من هم دینم را به مردمی که در میان‌شان پرورش یافته‌ام- با این کار تا حدی ادا کرده‌ام. هیچ‌چیز برای انسان مطلوب‌تر از این نیست که در سرانجام احساس کند، دین خود را ادا کرده است. آرزو می‌کنم به ادای این دین بزرگ.

منبع:‌نون نوشتن