کتاب آشنایی با سند چشم‌انداز

فصل اول: انسان، دین، آینده

آینده نگری در بستر تاریخ

با نگاهی درست و اندیشه ای عمیق، در می یابیم که ریشه های آینده نگری انسان، به دوران اول خلقت می رسد، که توسط انبیای الهی، با تاکید بر معارف و آموزه های دینی مطرح گردید. این موضوع را می توان «آینده نگری الهی» نامید. در این بستر، خداوند توسط پیامبران و بعدها ائمه معصومین (علیهم السلام) و نایبان خاص و عام، و با ارسال «کتاب های آسمانی» و «تعلیم سنن» به ترسیم آینده واقعی بشر پرداخته است؛ آینده ای که پروردگار، آن را به انسان های صالح، صادق و پاکدل متعلق می داند: «وعد الله الذین آمنوا منکم و عملوا الصالحات لیستخلفنَّهُم فی الارض(۱): خدا به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، وعده داده است که حتماً آنان را در این سرزمین جانشین خود قرار دهد».
در این میان، بشر نیز از سرِ کنجکاوی ذاتی و بعضاً افراطی اش و یا از سر «شیطنت»، به ترسیم جامعه های دلخواه خود دست زد و بدین ترتیب، خیل بی شماری از جادوگران، فال بینان و پیشگویان پدید آمدند و بازار نگاه کردن به ستاره ها و گوی های کریستالی را داغ کردند و در این میان، طرفی بستند. در نقد و نفی این دست اعمال، بیان همین نکته کافی است که مبانی این گونه کارها عقلانی نیست.
خلاصه اینکه آینده نگری در دو بستر فکری شکل گرفت: الهی و بشری.
آینده نگری در بستر الهی: پیامبران، ائمه، نایبان خاص و عام (با کتاب ها و سنت ها).
آینده نگری در بستر بشری: جادوگران، غیب گویان، اخترشناسان، پیشگویان.
تنها آنچه به واقع، از آسمان «وحی و الهام» پایین آمد، همچون باران «رشد» داد، رویاند و بالا برد. چون از«صاحب جان» بود، لاجرم بر «جان ها» نیز نشست و حتی امروز که بشر سرشار از مدرنیته است، اگر در مسیر انگشت اشاره «وحی» راه را درنوردد، باز به خانه کمال خواهد رسید.
آنچه از آستین بشر بیرون خزید، گاه «دست گرفت» و گاهی «از دست». به عبارتی، آینده نگری بشر، همیشه سر از خانه در نیاورد و بارها رهروان را به «ناکجا آباد» کشاند؛ جاهای دوری که بعضاً راه برگشتی هم نداشت.
با همه این اوصاف، «آینده نگاری» در کانون توجه هاست؛ چرا که منشا کارهای بزرگ به عنوان نقطه عطفِ تحولات هستی و جهان، تصمیم انسان هاست و نقطه عطف تصمیم ها، توجه به «آینده» است. مدیریت، سیاستگذاری و راهبرد، چیزی جز مجموعه ای از «تصمیم ها» نیست.
دامنه توجه به آینده، از گروه های عوام و ساده اندیش شروع می شود و تا «نخبگان» امتداد می یابد. عده ای که ساده و سطحی و به قولی «عوام» هستند، تحت تاثیر پیشگویی هایند و دل در گرو «بخت و شانس» می نهند. اما گروهی که متفکر و اندیشه ورزند، با توجه به مسائل علمی و پژوهشی، به ساحت آینده نگری وارد می شوند، و برحجم فعالیت های خود می افزایند. آنها یاد می گیرند که در آینده نگری علمی، آینده از «همین لحظه» ساخته می شود!
این طول و عرضِ مربوط به شکل آینده نگری، در باب اعتقادات دینی، عمق نیز می یابد و آن آینده ای است که خالق زمان و مکان، در بی نقص ترین کتابش برای انسانِ اسلام نوید داده است: جامعه موعود.
آری «استراتژی انتظار»(۲) به عنوان یک راه آینده نگری فوق فعال و نه منفعل، سازنده و نه مخرب، در متن زندگی و نه در حاشیه، امیدزا و نه مایوس گر، در پیکره جامعه اسلامی در جریان است؛ مفهومی که در پیام های بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران و مقام معظم رهبری نیز بسیار تجلی دارد.

انواع برخورد انسان با آینده نگری

برای چگونگی برخورد با آینده، دو رویکرد کلی را می توان شناسایی کرد: الف ـ برخورد فعال؛ ب ـ برخورد منفعل.
در رویکرد نخست، انسان ها با تلاش در مسیر تحقق آرمان ها و امید به پیروزی و موفقیت، آینده خود را، خود تصویر می کنند و می سازند.
در رویکرد دوم، انسان ها بی هیچ تلاش و کوشش و یا با کم بها دادن به کار خلاق و دگرگون کننده، با نومیدی و بی توجهی، دست روی دست می گذارند و تماشاچی غیرفعال و منفعل وقایع و ناظر بی اراده حوادث روزگار هستند، و با جهان بینی های مبتنی بر خرافات و باورهای غیر عقلانی، سرنوشت خویش را به دست رخدادها و پیشامدها می سپارند و منفعلانه تسلیم حوادث می شوند.
اینکه کدام افراد، کدام روش را بر می گزینند، به جهان بینی و میزان آگاهی های اصولی و عملی آنان بر می گردد. کسانی که پیرو عقل و معرفت اند و هیچ زمانی از اندیشیدن غفلت نمی کنند و در همین مسیر، هم به آموزه های وحیانی نظر دارند و هم به دستاوردهای علمی، به یقین، جزء فعالان کاروان بشری اند و همین ها هستند که در روزگار خویش، راهبر و برای نسل های آینده، اشخاصی قابل الگوگیری اند.
اما آنها که زحمت تلاش کردن را به خود نمی دهند و در مسیر انقلاب جوامع گامی بر نمی دارند و فقط فضا را اشغال می کنند، مردگانی ایستاده اند. همین ها هستند که با اجساد بی خاصیت و مرده خود، جاده حرکت تاریخ را اشغال می کنند و از سرعتِ دوندگان گروه اول می کاهند. این گروه، بیشترین حرکتی که به خود می دهند، تن دادن به پیشگویی هایی است که هیچ بهره ای از عقلانیت ندارند.
این دو رویکرد، نشان می دهد که از دو دریچه می توان به میدان جامعه و بستر تاریخ نگاه کرد: علمی و غیر علمی.
در رویکرد علمی، انسان مقهور تاریخ و جامعه نیست، بلکه تاریخ را می سازد و جوامع را بنیان می نهد. در اینجا انسان مجبور نیست و تن به هیچ تقدیری نداده است و نمی دهد، بلکه با شناخت قوانین عینی اجتماعی، در جهت توسعه و تکامل اجتماعی گام برمی دارد.
اما در رویکرد غیرعلمی، بشر دچار جبر کور است؛ لذا به تقدیر و تصادف و حوادث تاریخی تن می دهد، و هرگز به ذهن نامبارکش نمی آورد که «او» می تواند حرکت جوامع را آن طور که می خواهد، تغییر دهد. البته باید به یک چیز مجهز شود و آن «پیش بینی علمی» است که با گذراندن مراحل گوناگون، امروز با عنوان «آینده پژوهی» در کانون توجه دانشمندان، متفکران و به طورکلی، جوامع بشری قرار دارد.
آن که از روزنه علم می نگرد، ضرورت تاریخی و قوانین حاکم بر جامعه و تکامل را ارج می نهد و بر این اساس، آینده نگری را ممکن و مهم می شمارد، و برنامه ریزی های اجتماعی و اقتصادی را، نظراً و عملاً، اجتناب ناپذیر و سودمند اعلام می دارد. این، یعنی کلید تحول و انقلاب در جامعه بشری.
اما آن که منفعل است، تسلیم جهان کور و در محاصره جادو و جنبل هاست. او، با نفی علیت و جبر علمی، تصادف و اتفاق و حوادث بی شمار را مانع هرگونه آینده نگری در مورد جامعه می داند و لاجرم، برنامه ریزی اجتماعی و اقتصادی را بیهوده و بی بنیاد می شمارد.
برای پی بردن به اهمیت و ضرورت آینده نگری، لازم است تاریخ بررسی شود و سنت ها و مسیر آن کشف و شناخته شود. مهم ترین و قابل اطمینان ترین منبع در این زمینه قرآن کریم است.