کتاب اصل ۴۴ ؛ انقلاب اقتصادی

مقدمه

بشر در دوره های مختلف تاریخی با تحولات و چالش هایی روبه رو بوده است که برای برون رفت از آنها به شیوه های گوناگونی متوسل شده و توانسته است مشکل خود را از فرایندی نامطلوب و حل نشدنی، به فرایندی قابل عبور تبدیل کند.
«دانش اقتصاد» از تحولات مهم در حوزه اندیشه انسانی است. این علم نیز مانند علوم تجربی، در بستر تاریخ و با فرایند شهرنشینی و تمدن خودنمایی کرده است.
در سده های اخیر، دو مکتب اقتصادی عمده، نویدبخش سعادت مادی جوامع بوده اند. یکی مکتب سوسیالیسم که قائل به اقتصاد دولتی محض است و دیگری مکتب لیبرالیسم که از نظام سرمایه داری صرف حمایت می کند.
هیچ یک از این دو مکتب نسخه ای نیست که اسلام برای نظام اقتصادی اش عرضه کرده باشد. ارزش هایی چون عدالت اجتماعی، مبارزه با فقر، فساد و تبعیض، روح حاکم بر مبانی نظری و اجرایی اسلام است؛ یعنی همان چیزی که در کالبد قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران دمیده شده است؛ اما این نگاه بلند به دلایل مختلفی که این نوشتار به بررسی آن خواهد نشست، نتوانست جلوه نمایی کند.
داستان این خمودی ادامه داشت تا اینکه با ابلاغیه مقام معظم رهبری، سیاست های کلی اصل ۴۴ قانون اساسی پا به عرصه اقتصاد نهاد.
سیاست های اصل ۴۴، هنرمندی است که اگر خوب شناخته و شناسانده شود، با تاثیرگذاری مستقیم بر زندگی معیشتی مردم، افق دستیابی به اهداف سند چشم انداز را بیشتر دیدنی می کند.
مجموعه پژوهشگران این مرکز کوشیده اند تا در این کتاب مطالبی فراهم آورند تا ضمن تبیین اصل ۴۴ و جایگاه آن، این بحث علمی را در قالبی تسهیل شده در اختیار عموم علاقه مندان بگذارند. بجاست که در این مجال از استاد عزیز جناب آقای حجت الاسلام و المسلمین سرآبادانی(کارشناس ارشد اقتصاد اسلامی) که با نظارتشان در اصلاح کمی و کیفی کتاب یاریمان کردند، صمیمانه قدردانی کنیم و نیز به رسم قدردانی، نامی می ببریم از این عزیزان؛ آقایان امیری، چپریان، هدایتی، یداللهی، بهرامی، اللّه قلی و ملکی.
مرکز تبیین و ترویج سند ۱۴۰۴ در موسسه علمی ـ فرهنگی بصیرت، افتخار دارد که در مسیر آشنایی و درک مشترک از سند چشم انداز و با قصد تبلورِ عزم و تلاش ملی برای تحقق این اهداف، به تولید منشورات دیدنی (کتاب، نمایشگاه، نرم افزار، بازی فکری و...) برای مخاطبان گوناگون (مسئولان، نخبگان و عموم مردم) پرداخته است. کتاب پیش روی تان نیز از دستاوردهای همین مسیر است.

مرکز تبیین و ترویج سند ۱۴۰۴
موسسه علمی ـ فرهنگی بصیرت

الف ـ آینده پژوهی و چشم انداز

طراحی و تدوین چشم انداز و تعیین ویژگی ها و اهداف آن که درواقع اهداف نظام اسلامی در افق بلندمدت در عرصه های مختلف علمی، اقتصادی و اجتماعی است، نیازمند دانستن و داشتن مهارت ویژه آینده پژوهی و ترسیم روشنی از اوضاع آینده با توجه به واقعیات و ایجاد توانایی های لازم در این زمینه است.
در این فصل ابتدا توضیح مختصری در مورد موضوع آینده پژوهی خواهیم داشت، سپس به بحث در خصوص سند چشم انداز جمهوری اسلامی ایران می پردازیم.

تعریف آینده پژوهی

آینده پژوهی دانش و معرفتی است که چشم انسان ها را نسبت به رویدادها، فرصت ها و مخاطرات احتمالی آینده باز می کند و ابهام و تردیدهای فرساینده را می کاهد. این دانش، توانایی انتخاب هوشمندانه را افزایش می دهد و به همگان امکان می دهد تا بدانند که به کجاها می توانند بروند، به کجاها باید بروند و از چه مسیرهایی می توانند با سهولت بیشتری به آینده های مطلوب خود برسند.
آینده پژوهی تصویرگر آن است که چگونه از دل تغییرات یا تغییر نکردنِ امروز، واقعیتِ «فردا» تولد می یابد. آینده پژوهی با بهره گیری از طیف وسیعی از روش ها و به جای تصور «فقط یک آینده»، به گمانه زنی های خردورزانه در مورد نه فقط «یک آینده»، بلکه «چندین آینده متصور» مبادرت می کند. در عبارتی بسیار کوتاه و جامع می توان گفت آینده پژوهی، هنرِ کشف و شکل بخشیدن به دنیای مطلوب فرداست.

انواع آینده پژوهی

آینده پژوهی را در سه دسته کلی می توان جمع آوری کرد:

در این روش سعی بر این است که با مطالعه حوادث گذشته و حال و با توجه به روندهای حاکم در زمینه های مختلف، آینده یا آینده های مختلفی را که احتمال به وقوع پیوستن آنها وجود دارد، تشریح و توصیف کنند. این روش ها هر آنچه را که در آینده می تواند به وجود آید، توصیف می نمایند. بدین ترتیب تصویر یا تصویرهایی از آینده به دست می آید که هر کدام برنامه ریزی خاصی را نیاز دارد. در این حالت محققان شرایط محتمل و ممکن را شرح می دهند.

در این روش، بیشترین تمرکز بر روی شرایطی است که آینده «باید» حاوی آن باشد. در این روش با توجه به ارزش ها و ترجیحات فردی یا سازمانی می توان تصویر یا تصویرهایی از آینده مطلوب به دست آورد و سپس با برنامه ریزی گام به گام، راه رسیدن به آن آینده مطلوب را کشف و بررسی کرد.

این روش، تصویر آینده را در پرتو تحولات، تغییرات و گسستگی های محیطی طراحی می کند. اعتقاد ابداع کنندگان این رویکرد آن است که روندهای گذشته تا به حال و آینده همواره با همین سرعت و آهنگ که داشته اند تداوم نمی یابند؛ همچنان که بسیاری از موارد قابل مشاهده در زندگی ملت ها، سازمان ها و افراد را می توان مورد بررسی قرار داد که قبلاً وجود داشته اند و اکنون نابود شده اند.

انواع آینده پژوهان

در حوزه «آینده پژوهی» همیشه طیف بسیار گسترده ای از چشم اندازها و نگرش ها، نمود داشته اند؛ چرا که فعالان این حوزه از رشته های بسیار متنوع، با پس زمینه ها و علایق فکری متفاوت پا به این عرصه گذاشته اند. با این وجود می توان چند مشخصه کلان را برای «آینده پژوهی» در نظر گرفت، به گونه ای که دربرگیرنده همه گرایش های فکری باشد:

این دسته از آینده پژوهان را به این دلیل مایوس و تقدیری می نامند که بر معضلات کنونی جهان که راه حل های ساده ای ندارند(۱) پای می فشارند و موجب تسری روندهای کنونی به آینده می شوند. این گروه معتقدند اگر روندهای کنونی تداوم یابند، آینده، بسیار تیره تر از امروز خواهد بود. نمی توان گفت آینده پژوهان «مایوس» کاملاً بدبین هستند، چون اگر کسی کاملاً بدبین باشد، هیچ گاه حاضر نمی شود همه عمر خود را به مطالعه آینده اختصاص دهد. در واقع دلیل عمده بزرگنمایی روندها و سناریوهای منفی از سوی این گونه آینده پژوهان، هشدار به مردم در مورد خطرها و مشکلات پیش روست، تا بدین ترتیب مردم را از وجود آنها مطلع سازند و آنان را وادارند تا از طریق تغییر سیاست های کنونی خود، آینده ای مطلوب بیافرینند.

دیدگاه این گونه آینده نگران از مایوس ترین فرضیه ها گرفته تا مثبت ترین نگرش های به آینده را دربر می گیرد. این گروه، افرادی هستند که سناریوهای متفاوتی برای آینده ارائه می دهند؛ گاهی بهترین و گاهی بدترین.

اینان بیشتر به تصویرپردازی مثبت از آینده های مطلوب می پردازند و ارزش های مطلوبی را تبیین می کنند که خواهان مبنا قرار گرفتن آنها در آینده هستند. آینده پژوهان منظرساز، فعالیت گروه هایی را که مجدانه می کوشند آینده های برتر را بیافرینند، پی می گیرند و با تفویض اختیار به مردم ثابت می کنند که ما همگی فرصت انتخاب داریم.

رابطه آینده پژوهی با چشم انداز

آینده نگاری ابزاری است که از آن می توان در مشارکت، شبکه سازی، تهیه چشم انداز و تعیین سیاست های کاری استفاده کرد. به عبارت دیگر، نوشتن چشم اندازِ فردا و چگونگی ساختن آن، یکی از اهداف آینده پژوهی است. ابزار آینده پژوهی به منظور پاسخ به چالش ها و مسائل متفاوتی به کار می رود. آینده نگاری بنا به وضعیت هر کشور یا منطقه می تواند برای اهداف گوناگونی مورد استفاده قرار گیرد. همین فراوانی اهداف متنوع و گسترده است که مطلوبِ برگزارکنندگان فعالیت های آینده نگرانه است. اهداف یک فعالیت آینده پژوهی را در دو بخش می توان بیان کرد:

ــ اولویت گذاری.
ــ شناسایی تکنولوژی های کلیدی.
ــ شناسایی تکنولوژی های عام نوظهور.
ــ شناسایی تهدیدها و فرصت ها.
ــ شناسایی پتانسیل ها.
...

ــ شبکه سازی و تقویت ارتباطات.

ــ ایجاد تفکر رو به جلو.
ــ آموزش.
ــ ایجاد اجماع.
ــ ساخت چشم انداز.

تعریف چشم انداز

چشم انداز در زبان فارسی به معنی چیزی است که از آینده در نظر انسان مجسم می شود. چشم انداز را می توان ترجمه فارسی «وِیژن»(۲) دانست.
در مطالعات انجام گرفته، تعاریف مختلفی برای چشم انداز وجود دارد که عمده ترین آنها به شرح ذیل است:
۱. چشم انداز آمیزه ای از ارزش ها و داوری هاست که مبتنی بر ایدئولوژی (مجموعه بایدها و نبایدها) و واقعیت های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی شکل می گیرد. طبق این دیدگاه، هر ایدئولوژی، ترسیم کننده نوعی خاص از یک چشم انداز است؛ لذا در مقام برنامه ریزی و تصمیم گیری، باید ایدئولوژی واحدی حاکم باشد تا چشم انداز واحدی شکل بگیرد.
۲. چشم انداز، ارائه دهنده تصویری مطلوب، آرمانی و قابل دستیابی است که مانند چراغی در افق بلندمدت، فراروی جامعه و نظام حکومتی قرار می گیرد. چشم انداز دارای ویژگی های جامعه نگری، آینده نگاری، ارزش گرایی و واقع گرایی است.
۳. چشم انداز در مفهومی کاملاً عینی، تخیلی بوده و برمبنای اطلاعات و دانش متولد می شود.
۴. چشم انداز، نمادی است جذاب، از تمام مسائلی که برای کشور امکان پذیر است.
۵. چشم انداز، سرنوشتی درخشان و راهی مشخص و ممتاز است؛ تا آنجا که چنین چشم اندازی برای هیچ کشوری قابل ترسیم نیست.
۶. چشم انداز، زیربنایی ترین بیانیه ارزش ها و آرمان های یک کشور است.
۷. چشم انداز، میل باطنی افراد کشور است که در مغز و قلب آنان جای گرفته است.
۸. چشم انداز، به هریک از مولفه های اصلی جامعه جهت داده و برای آنها هدف تعیین می کند، آنگاه مجموعه این عوامل را به هم پیوند می دهد و از آنها یک نظام سازگار، هم گرا و هم فزاینده می سازد.
۹. چشم انداز، دستیابی به منافع ملی و اجرای قانون اساسی را در نظر می آورد و برای حفظ وحدت اجتماعی و یکپارچگی ملی، به ایجاد انگیزه در مردم و مسئولان می اندیشد.
۱۰. چشم انداز از چهار رکن تشکیل شده است: نظریه های علمی و فرضیه های ناشی از آن، آرمان ها و ارزش ها، برنامه ریزی، بررسی محیط های ملی، منطقه ای، جهانی و چالش های فرا روی جامعه.

دلایل نیاز به چشم انداز

چشم انداز در پاسخ به مجموعه ای از سوالات خودنمایی می کند:
۱. آیا اختلال و سردرگمی نسبت به اهداف وجود دارد؟
۲. آیا افراد از کافی نبودن چالش در کار خود شکایت دارند؟
۳. آیا در حال از دست دادن اعتبار، بازار یا شهرت خود هستیم؟
۴. آیا رقبای جدیدی در حال ظهورند که قرار است خدمات بهتری ارائه دهند؟
۵. آیا حرکت جامعه با روندهای تغییر محیطی هماهنگ نیست؟
۶. آیا احساس غرور و افتخار در جامعه ما کاهش یافته است؟
۷. آیا کسانی هستند که صرفاً برای پول کار کنند و هیچ تعهدی نسبت به جامعه نداشته باشند؟
۸. آیا اجتناب از ریسک در جامعه بیش از حد لازم است؟ (افراد تمایل به مسئولیت پذیری ندارند، در چارچوب قوانین و مقررات، محدود مانده اند و در مقابل تغییر مقاومت می کنند.)
۹. آیا احساس مشترک نسبت به پیشرفت یا حرکت به سمت جلو مشاهده می شود؟

ویژگی های چشم انداز مطلوب

برای اینکه چشم انداز بتواند نقش خود (برانگیختن احساس، فراهم آوردن زمینه تلاش و تعهد برای دستیابی) را ایفا کند باید از ویژگی های زیر برخوردار باشد:
۱. شفافیت جهت و مقصد.
۲. انگاره سازی مثبت و روشن از وضعیت فردا (بهبودی وضعیت کنونی).
۳. خلق انرژی، احساس افتخار و برانگیختگی.
۴. قابلیت به یادماندن و جلب توجه همگان.
۵. بلندپروازی و بلندنظری (قابلیت ایجاد چالش و حرکت به سوی کمال).
۶. سازگاری با ارزش ها، فرهنگ و تاریخ.
۷. ایجاد استانداردهایی متعالی و ایده آل برای عملکرد.
۸. منعکس کننده خصوصیاتی منحصر به فرد.
۹. غربال کننده امور غیر مهم.
۱۰. ایجاد پلی بین حال و آینده.
۱۱. قابلیت در تبدیل به اهداف عملی.
چشم انداز مطلوب باید فرصت های موجود را برای مشارکت نشان بدهد و راه بهره جویی از این فرصت ها را بیاموزاند. باید منحصر به فرد باشد، در کارکنان رضایت شغلی، تعهد، علاقه و غرور ایجاد نماید؛ مسیر حرکت جامعه را به وضوح بیان کند، مشوق یادگیری باشد و مخاطب را مشخص سازد.

ویژگی های چشم انداز مطلوب