کتاب ابن مقله

درباره مجموعه

قرن ها پیش از آن که اروپا و ممالک اروپایی کشور شوند، مسلمانان امت واحده و ایرانیان ملتی منسجم بودند. حکیم بزرگ ما، ابوالقاسم فردوسی، عمر خویش را بر سر عزت ایران گذاشت و دیگر حکیم سترگ، نظامی گنجوی، فرمود «همه عالم تن است و ایران دل».
امت اسلامی مدت هزار سال مهد علم و تمدن و فرهنگ جهان، و ایران پرچمدار این نهضت بزرگ اسلامی بود.
تعداد بزرگان علم و ادب و فرهنگ و مدنیت خراسان و خوارزم و فرارود و بین النهرین و فارس و عراقین و آذربایجان و قفقاز و مصر و مغرب اقصا و اندلس پس از اسلام، صدها برابر فرهیختگان یونان و روم و اسکندریه و رها و نصیبین قبل از اسلام، و ابداعات و تولیدات علمی و فرهنگی آن ها غیرقابل قیاس با یکدیگر بود.
در دو سه قرن اخیر، هجوم فرهنگی، نظامی، سیاسی و اقتصادی استعمار موجب رخوت و عقب افتادگی جوامع مسلمان شد، ولی بیداری اسلامی قرن گذشته و معاصر، و خیزش اسلامی چند دهه اخیر موجب حرکت مسلمانان گردید.
تلاش های نخستین در جهت رهایی از سلطه نظامی و سیاسی و کسب آزادی و استقلال بود و اکنون زمان بیداری فرهنگی و احیای اعتمادبه نفس اسلامی و ایرانی فرارسیده است.
برای تحقق چنین حرکتی، از جمله اقدامات اساسی، معرفی و بازشناساندن بزرگان تاریخ تمدن اسلام و ایران، و بازتعریف ارزش های اعتقادی اسلامی و هویت ملی است. در این جهت موسسه انتشارات امیرکبیر پیشقدم شد و نخستین بار جناب حجت الاسلام دکتر سیدمهدی خاموشی به این کمترین پیشنهاد تالیف یکصد و ده جلد تک نگاری در معرفی بزرگان تاریخ علم و فرهنگ اسلام و ایران را نمود که امید است به یاری خداوند تعالی و به برکت عدد نمادین۱۱۰، که نشان از نام مبارک مولی الموالی حضرت امیرالمومنین علی علیه السلام دارد، این مهم به انجام برسد.
خدای را سپاس گزارم که در این طریق از یاری بسیار ارزشمند و حیاتی همراهانی چون دکتر محمدرضا شمس اردکانی، فرید قاسملو، دکتر محمود مصدق، مصطفی ناظم نیا، هومن عباسپور (سرویراستار مجموعه) برخوردارم و افراد پرانگیزه ای چون آقای علیرضا برازش رئیس محترم، و دیگر همکاران ایشان در موسسه انتشارات امیرکبیر از جمله آقایان سجاد محمدی، مهدی ساروخانی و امیرحسین حیدری که با اخلاص و شوق ما را همراهی می کنند.

دکتر علی اکبر ولایتی

فصل اول: اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران در قرن چهارم هجری

قرن چهارم هجری را، به سبب ظهور علما، شعرا، هنرمندان و تدوین کتاب های بی شمار درعرصه های گوناگون، باید از اعصار طلایی تمدن اسلامی در ایران برشمرد.
با پادشاهی سامانیان در سرزمین های فرارود (ماوراءالنهر) و خراسان و سیستان و ری و گرگان، رسوم ایران پیش از اسلام احیا شد. آل زیار و آل بویه، با اندیشه تجدید حکومت شاهنشاهی، با خلفا در کشمکش بودند. این سلسله ها و حکومت های کوچک محلی ایران را از سلطه خلفا بیرون آورده بودند.
در قرن سوم هجری، تعدادی از سادات زیدی، مشهور به «سادات طالبیّه» گرگان و طبرستان و رویان و دیلمان را از قلمرو دولت عباسی جدا کردند، و تا اوایل قرن چهارم هجری بر این نواحی تسلط داشتند. دیری نگذشت که آنان قدرتمند شدند و سردارانی چون: ماکان (پسر کاکی)، اسفار (پسر شیرویه)، مرداویج (پسر زیار) و علی (پسر بویه)، به امید سلطنت در عراق و سایر نواحی ایران، از میان ایشان برآمدند.
آل افراسیاب و آل سبَکتکین، که از غلامان ترک تبار امارت یافته عهد سامانیان بودند، در ۳۸۹ ق دولت خدمت گزار سامانی را برانداختند. قبایل ترکمانان غُز نیز به تکاپو افتادند تا با استفاده از این فرصت حکومت سلجوقی را بنیان نهند.
در این دوران، خلفای بغداد بسیار ضعف بودند و جز نامی از آن باقی نمانده بود. تا در سال ۴۴۷ ق، به یاری طغرل سلجوقی و ترکمانان غُز پایه های حکومتشان در بغداد مستحکم شد (صفا،۱۳۶۹، ج۱، ص ۲۱۵-۲۲۵).
فرقه های اسلامی قرن چهارم و اوایل قرن پنجم هجری در ایران دنباله فرقه های دو قرن گذشته بود، اما بر اثر تحکیم برخی از آن ها، از نوآوری های پی در پی مذهبی، همچون قرون دوم و سوم، خبری نبود. در مجموع، تعصب دینی و درگیری های مردمی بر سر عقاید مذهبی در این عهد شدید نبود و نوعی مبارزه فکری قلمداد می شد. امّا در بغداد بعد از متوکل عباسی تعصب های مذهبی گاه به درگیری های خونین می انجامید. با نفوذ ترکان به ایران، به پیروی از رفتار خشن خلفا و امرای ترک بغداد، آزار دسته ای از مسلمانان، خاصه معتزله و حکمای شیعه، شروع شد. در ۴۲۱ هجری محمود غزنوی کتاب های ایشان را آتش زد و پیشوایانشان را به دار آویخت (همان، ص ۲۳۵-۲۳۶).
در آن هنگام، همه فِرَق شیعه، خواه اثنی عشری و خواه اسماعیلی، وضع نسبتاً مطلوبی داشتند؛ زیرا در سراسر قلمرو سادات طالبیه و امرای طبری و دیلمی، یعنی اسفار و ماکان و زیاریان و آل بویه، تشیع مذهب علنی و مشروع قلمداد می شد. در۲۹۷ هجری حتی اسماعیلیه هم، که با تشکیل دولت فاطمی مصر، قوّتی یافته بود، با تبلیغات وسیع روز به روز پیروانش اضافه می شد.
درواقع، فعالیت های شیعه در این دوران آغاز ترقی این فرقه درقرن های آینده گردید و به ظهور آثار معروف علمای آن در همین قرن و قرون بعدی انجامید و چون مهد آن ایران و حامیانش ایرانی بودند، در افکار بسیار از ایرانیان تاثیر گذاشت (همان، ص ۲۴۴-۲۵۰).
لغات و اصطلاحات زبان عربی، پذیرفته شده در میان ایرانیان، در دین و سیاست متداول شد و کارگزاران امور سیاسی و اجتماعی می بایست تکلم و کتابت آن را فرامی گرفتند.
به این سبب، اندک اندک زبان عربی رواج یافت و گروه بی شماری از ایرانیان به زبان عربی نگاشتند و حتی شعر سرودند و در مدارس هم به زبان عربی تدریس شد. خط و عربی رفته رفته برای نوشتن متون فارسی دری به کار رفت و کلمات بسیاری از زبان عربی به زبان فارسی دری وارد شد. اما به جرئت می توان گفت در دستگاه حکومت بنی عباس و حاکمان ایشان، به سبب حضور وزرای ایرانی، به غیر از دین اسلام و زبان عربی، همه چیز از آداب و رسوم و تشکیلات لشکری و کشوری و دیگر مظاهر تمدّن ایرانی بود.
پس از قرن چهارم هجری در ایران دوران غلبه و رواج سیاست نژادی، خواه در حکومت و اداره کشور و خواه در امور اجتماعی، حفظ و احیای آداب و رسوم ملی و فرهنگ ایرانی، فرارسید. گر چه عناصر ایرانی و مهاجر ترک رو در روی یکدیگر قرار گرفتند، مبارزه کردند و در راه رسیدن به خواسته هایشان، که همانا حضور پرقدرت در عرصه سیاسی بود، از به کارگیری هیچ وسیله ای فروگذار نشدند (سلطانی، ۱۳۷۰ الف، ص ۸۳).
از یک طرف، در دستگاه حکومتی سامانیان و دیلمیان، غلامان و کنیزکان ترک بسیار بودند. از طرف دیگر، چون المعتصم بالله عباسی از مادری ترک زاده شده بود، به ایشان تمایل داشت، در حکومت اسلامی بدعتی نهاد. او از غلامان و غلام زادگان ترک تبار سپاهی ترتیب می داد و آنان را رفته رفته به مرتبه «وشاق» (سرباز پیاده) و سپس «وشاق باشی» (سرباز سواره) و رفته رفته به امارات و سرانجام سپه سالاری می رساند. این ترکان، با سوابق نیک و بد خود، چون قدرتی حاصل می کردند، داد خود را از خلق می ستاندند. پادشاهان بزرگی چون احمد بن اسماعیل و مرداویج بن زیار به دست ایشان به هلاکت رسیدند. خاندان ها برافتاد و راستی، مردمی و آداب و رسوم ملّی راه نیستی گرفت (صفا، ۱۳۶۹، ج۱، ص ۲۲۳-۲۲۵).
در بغداد هم، براثر ضعف شدید خلفا و سلب اختیارات از آنان، اداره امور حکومت به دست ترکان افتاد. چنان که از خلافت تنها نام و نشانی باقی ماند و اگرچه خلیفه از همه ممالک پهناور اسلامی به جز بغداد و نواحی اطراف آن چیزی نداشت، مدعیان امارات بر سر آن هم نزاع می کردند (سلطانی، ۱۳۷۰ الف، ص ۷۸).
با این حال، در ایران بسیاری از اعتقادات دینی گذشته، منطبق با عقاید دینی اسلام، باقی ماند. پادشاهان ایرانی تبار سامانی و زیاری و آل بویه خود را موظف به اجرای دقیق وظایف و آدابی می کردند که از دیرباز، در اندرزنامه ها و پیمان های سلاطین، برای آنان معیّن شده بود. در چنین وضعیت اجتماعی ای بود که ایران قرن سوم و چهارم قرین آبادانی، وسعت بلاد، کثرت قُراء و قصبات، فزونی جمعیت، ثروت سرشار و پدیدآمدن خاندان های ثروتمند شد (صفا، ۱۳۶۹، ص ۲۲۱).
حاکمان عباسی نشان دادند که پایه های اجتماعی حکومت همان است که در عهد خلفای اموی بود. عامه مردم نه تنها چیزی عایدشان نشد، بلکه میزان خراج افزایش یافت. بیشترین تغییر در ترکیب کلی طبقه حاکم صورت گرفت و مشاغل عالیه دولت از انحصار اعراب بیرون آمد. نمایندگان اشراف ایرانی و مالکان اراضی (دهقانان) به مشاغل مهم منصوب شدند. این اشراف از جمله سامانیان از پیروزی عباسیان نفع فراوان بردند (راوندی،۱۳۵۴، ص ۱۹۱).
قبل از روی کارآمدن آل بویه هم، بر اثر مداخلات امیران ترک، از حیثیت و اعتبار خلفا بسیار کاسته شده بود تا جایی که به آسانی خلیفه ای را از تخت به زیر می کشیدند.
آل بویه که طرف دار علویان بودند و از مداخله خلفای عباسی در امور نفرت داشتند. از تمایلات ملی و مذهبی و اطلاعاتی که افراد متمایل به ایشان از جمله ابن مقله وزیر و دیگر رجال از اختلافات دستگاه خلافت در اختیارشان می گذاشتند به نفع سیاست خود استفاده کردند (همان، ص ۲۳۸-۲۴۳).
آشفتگی و نابسامانی بغداد، سیمای ناموزون خلفای عباسی و آشنایی با نهضت ها و قیام های ایرانیان مبارز در جامعه قرن چهارم هجری زمینه مساعدی برای حضور سیاسی وزیری ایرانی تبار و شیعه، که در پی براندازی نظام جبار عباسی بود، فراهم آورد.