کتاب تاریخ اوایل انقلاب و مشروطیت ایران نشر انتشارات کتاب‌سرای نیک

آقای درخشش به ‌نام این مجمع و ظاهراً از طرف اعضای محترم آن از این‌جانب تقاضا فرمودند که در این‌جا روزی صحبتی بکنم و در واقع منظور ایراد خطابه‌ای بود در یک موضوعی که مورد علاقه آقایان تواند بود. با وجود نهایت میل به اجابت تقاضای ایشان حقیقت آنست که در انتخاب موضوع خود من حیران بودم و ایشان از راه فرط ادب جبلی انتخاب موضوع را به خود این‌جانب واگذاشتند لکن خود این مطلب موجب اشکال شد چه من در هیچ موضوع خاصی به‌جز یکی دو مسئله غیر عادی و شاذ راجع به بعضی امور تاریخ قدیم ایران یا قسمتی از تاریخ اسلام مطالعه وافی و کافی ندارم و در هیچ رشته از رشته‌های معرفت مایه‌ای نداشته و تهی‌دستم و لذا مطالبی با اهمیت یا دل‌کش که مستمعان را به کار آید و حاضرین آن‌را بهتر از بنده ندانند نداشتم و نتوانستم چیزی پیدا کنم که اهل علم و ادب که این مجمع را تشکیل داده‌اند بدان علاقه پیدا کنند. عاقبت مثل موارد متعدد دیگری نظیر این مورد، فکر پیشنهاد کننده محترم به استفاده از کهولت و شیخوخت من منتقل شده و از من خواستند که از مشهودات و سرگذشت خود مخصوصاً آن‌چه را که در تاریخ انقلاب ایران شخصاً شاهد بودم مجملی سخن گویم. من این پیشنهاد را پذیرفتم زیرا که سه علت مهم و نادرالوجود مؤید انتخاب این موضوع توانستی بشود: یکی حافظه‌ی من که موهبتی الهی در حق من است و البته شایسته شکر من است و مخصوصاً در نقل وقایع از خلط و اشتباه تاحدی مصونم. دوم تقید افراطی است که به رعایت حقیقت و بی‌طرفی به حد کمال و بی‌غرضی و احتراز کامل از مبالغه دارم و آن‌چه بگویم مطلقاً آفاقی ( Objectif ) است و رخنه‌ای از جنبه‌های انفسی ( Subjectif ) در آن نیست، سوم بی‌خبری نسل کنونی از بسیاری مطالب تاریخی عهد گذشته حتی نیم قرن قبل و استیلای فراموشی بر قسمتی از تاریخ معاصر ایران. به این جهات من پیشنهاد صحبت از تاریخ مشروطیت و مخصوصاً مراحل بدوی آن را که مقرون به افتخاراتی نیز برای ملت ما بود پذیرفتم.

برای سخن گفتن از تاریخ مشروطیت در ایران و توضیح کامل مطلب و تقریب لُب موضوع به اذهان شاید مناسب و حتی مقتضی باشد از تاریخ و سابقه این لفظ و این شکل حکومت و شاید هم از تاریخ خود حکومت در میان نوع بشر مختصری به‌طور اجمال بیان شود. این عطف نظر به سابقه و ریشه هر مطلبی حالا در بین محققین خیلی مرسوم شده و به انگلیسی آن‌را background گویند یعنی زمینه‌ی قبلی با مقدمه هر امر یا تاریخ واقعه‌ای قبل از خط بدایت معروف و مشهود و آشکار آن که می‌توان آن‌را در اصطلاح خودمان فجر یا ظهورات قبل از طلوع نامید.

-از متن کتاب-