کتاب دیالکتیک ایرانی نشر انتشارات دانشگاه تهران

روابط خارجی ایران در خاورمیانه و شمال آفریقا همواره شاهد تحولات و نوسان­های متعددی در طول تاریخ سیاسی جهان بوده است. این منطقه در حقیقت، به دلیل اهمیت در ابعاد ژئوپلتیک، ژئواکونومیک، ژئواستراتژیک و ژئوکالچر طی ادوار گذشته همواره در کانون توجه قدرت‌های خارجی قرار داشته است. امروزه این ناحیه به­واسطه موقعیت راهبردی و ژئوپلتیکی و وضعیت سیاسی حاکم بر آن، عنصر مهم تأثیرگذار بر معادلات بین‌المللی محسوب می‌شود. منطقۀ مذکور همواره صحنۀ نفوذ و منازعه­های قدرت‌های بزرگ عرصۀ بین‌الملل بوده و میزان حضور در این حوزه، یکی از عوامل مهم در تعیین میزان قدرت جهانی و موقعیت بین‌المللی قدرت‌های بزرگ در عرصۀ رقابت بین‌المللی محسوب شده است. افزون بر این، ژئوپلتیک برتر و قرار گرفتن در حدفاصل قدرت‌های بزرگ بین‌المللی، منشأ مواد خام ارزان قیمت برای اقتصاد دنیا و کانون انرژی جهان، به­ویژه نفت و گاز، و بازار بزرگ مصرف تولیدات کشورهای صنعتی و توسعه­یافته، این منطقه را به کانون توجه قدرت‌های بزرگ سیاسی، اقتصادی جهان تبدیل کرده است. عنصر مهم دیگری که بر اهمیت منطقۀ خاورمیانه افزوده و آن را به یکی از کانون‌های فرهنگی مهم تبدیل کرده، خاستگاه ادیان و تمدن‌های گوناگون است. بنابراین، وضعیت خاورمیانه در سدۀ بیست و یکم از منظر ژئوپلتیک، در بردارنده تلقی خاصی خواهد بود که می‌توان از آن به تغییر‌ناپذیری معادلات و مناسبات ژئوپلتیک قدرت‌های فرامنطقه‌ای در خاورمیانه یاد کرد. به­عبارت دیگر، حضور در فضای جهانی بدون تکیه بر خاورمیانه ناممکن است. بدون شک، جوهره متباین ژئوپلتیک خاورمیانه، آن را از سایر حوزه‌ها متمایز و آن را به موقعیت بی‌بدیلی در گسترۀ جهانی رهنمون کرده است. بنابراین، در سر آغاز هزاره سوم، خاورمیانه همچنان بین‌المللی‌ترین منطقۀ دنیا محسوب می­شود و تحولات این منطقه در عرصه‌های گوناگون محل تلاقی منافع بازیگران خارجی خواهد بود. ایران با قرار گرفتن در منطقۀ جنوب غربی آسیا، جایگاه والایی از منظر ژئوپلتیک، ژئواستراتژیک، ژئواکونومیک، ژئوکالچر و حتی ژئوایدئولوژی در خاورمیانه دارد و در یک چهارراه بین‌المللی قرار می‌گیرد که مناسبات خارجی و تحولات آن پیامدهای فرامنطقه‌ای و جهانی بسیاری دارد و بنابراین، ظرفیت خاصی به این کشور می‌دهد. از همین باب، روابط خارجی این کشور در طول تاریخ با دیگر واحدهای سیاسی در خاورمیانه و شمال آفریقا، پیامدهایی در سطوح مختلف ملی و فراملی داشته و در ابعاد داخلی، منطقه‌ای و جهانی تأثیرگذار بوده است. در کتاب حاضر، تاریخ روابط خارجی ایران را با دیگر واحدهای سیاسی در منطقۀ خاورمیانه در چهار دورۀ مجزا و تحت‌الشعاع چارچوب نظری دیالکتیک ایرانی بررسی خواهیم کرد. دورۀ نخست، به شکل‌گیری تمدن‌های باستانی در خاورمیانه تا طلوع اسلام بازمی‌گردد و دورۀ دوم همزمان با طلوع اسلام آغاز می‌شود و تا تأسیس سلسلۀ صفوی تداوم می‌یابد. طلیعۀ دورۀ سوم، پایه‌گذاری سلسلۀ صفویه بوده و تا سقوط رژیم پهلوی دوم در ایران ادامه پیدا می‌کند؛ چهارمین دورۀ تاریخ روابط خارجی ایران را در خاورمیانه می‌توان از زمان پیروزی انقلاب اسلامی و شکل‌گیری جمهوری اسلامی دانست و آنرا تجزیه و تحلیل کرد. در این کتاب، تلاش بر آن بوده است تا مهم‌ترین تحولات صورت گرفته در روابط خارجی ایران با کنشگران منطقه‌ای از عصر قدیم و ظهور تمدن‌های باستانی تا دوران معاصر بررسی شوند و ضمن علت‌یابی این پدیده‌ها، به پیامدهای عینی آنها به­ویژه در عرصۀ منطقه‌ای پرداخته شود. از آنجایی که گذشته آینه آینده می‌باشد، ملت و تمدنی که تاریخ خود را نشناسد، محکوم به تکرار آن خواهد شد. از همین باب، درک و تحلیل عمیق و دقیق روابط خارجی در عرصۀ تاریخی گام مهمی در شکل دادن به آینده‌ای بهتر در حوزۀ سیاست­­ خارجی به­شمار رود. در این کتاب در برخی موارد ذکر تاریخ­های هجری قمری و شمسی ضرورت نداشته و فقط به ذکر تاریخ بر اساس تقویم میلادی، پیش از میلاد یا پس از میلاد، اکتفا شده است که بیشتر دوران پیش از طلوع اسلام را شامل می­شوند. تاریخ­ها در دوران پس از طلوع اسلام، معمولاً بر حسب تقویم میلادی و هجری قمری، هر دو، ذکر شده­اند، که برای نمونه می­توان به (۱۲۵۸ میلادی / ۶۵۶ هجری قمری) اشاره کرد. تاریخ هجری قمری نیز تقریباً از انقلاب مشروطه به بعد به تاریخ هجری شمسی در کنار تقویم میلادی تبدیل شده است. همچنین دهه­ها و سده­ها نیز در حد لزوم هم برحسب تقویم میلادی و هم هجری بیان شده­اند. در پایان لازم می‌دانم تا از راهنمایی‌های دکتر سید رضا موسوی­نیا، عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی، و همچنین علاقه‌مندی آقای شاهرخ مصلحی، کارشناس‌ارشد مطالعات خاورمیانه دانشگاه تهران، در کمک به جمع‌آوری اطلاعات در حوزۀ روابط خارجی ایران، به­ویژه در دورۀ تاریخ باستان، تقدیر و تشکر کنم. از انتشارات دانشگاه تهران نیز برای همکاری در انتشار این کتاب کمال قدردانی را داشته و از نظرها و پیشنهادهای استادان، دانشجویان و خوانندگان فرهیختۀ محترم به­منظور ارتقای مطلب در چاپ‌های آتی استقبال می‌کنم. سید محمد هوشی­سادات